σημειώσεις για έναν αντιρατσισμό της κατάργησης [της φυλής]

Του Chris Chen

Εndnotes #3

Αναδημοσίευση από την ελληνική μετάφραση του Endnotes 3 (Φύλο, Φυλή, Τάξη και άλλες Δυστυχίες), φίλοι του κεραυνοβόλου κομμουνισμού, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2015.

Χωρίς μιαν επεξεργασία της σχέσης ανάμεσα στη «φυλή» και τη συστηματική αναπαραγωγή της ταξικής σχέσης, το ζήτημα της επανάστασης ως υπέρβασης των εδραιωμένων κοινωνικών διαιρέσεων μπορεί να τεθεί μόνο με μια στρεβλή και μη-πλήρη μορφή. Και χωρίς μια κατανόηση της δυναμικής της φυλετικοποίησης (racialisation) –από την ιστορική αφετηρία του καπιταλισμού κατά την περίοδο της «πρωταρχικής συσσώρευσης» μέχρι την κρατική αναδιάρθρωση των ΗΠΑ στη μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο εποχή– οι συνεχιζόμενοι αγώνες ενάντια στις εξελισσόμενες μορφές φυλετικής κυριαρχίας μπορούν μόνο να παραγνωριστούν ως ευρισκόμενοι στην περιφέρεια μιας, εν τέλει, φυλετικά ουδέτερης σύγκρουσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία. Αντί μιας εξασθένησης εξαιτίας της παρακμής ενός, όπως ερμηνεύεται μερικές φορές, άχρηστου πλέον συστήματος λαϊκών αντιλήψεων, η αντίσταση στη φυλετική υποταγή στις ΗΠΑ συνεχίζεται. Η «φυλή» δεν έχει αποδυναμωθεί: έχει, μάλλον, μετασχηματιστεί στο πλαίσιο των μέτρων λιτότητας και ενός ενισχυμένου «μετα-φυλετικού» κράτους ασφαλείας, το οποίο δημιουργήθηκε για να διαχειριστεί τις δήθεν φυλετικές απειλές στις οποίες εκθέτουν το έθνος η ζωή των άμισθων μαύρων, η εργασία των λατινοαμερικάνων μεταναστών και η «ισλαμική τρομοκρατία».

Το δουλεμπόριο των μαύρων στις ΗΠΑ συγκρότησε, μέσω της «φυλής», την «ελεύθερη» εργασία ως λευκή και το να είναι κανείς λευκός ως μια ιδιότητα μη-υποδούλωσης και αναπαλλοτρίωτου. Η τυπική κατάργηση της δουλείας έρχεται κατόπιν να ορίσει το αμερικανικό επίτευγμα αυτού που ο Μαρξ αποκάλεσε «διπλή ελευθερία»: την «ελευθερία» του αναγκαστικού διαχωρισμού από τα μέσα παραγωγής, και την «ελευθερία» πώλησης της εργασιακής δύναμης στη συλλογική τάξη των ιδιοκτητών αυτών των μέσων.¹ Παρ’ όλα αυτά, όμως, η «φυλή» δεν καθιστά απλά πιο πολύπλοκη την όποια περιοδολόγηση της ιστορικής αφετηρίας του καπιταλισμού· ήταν ο πρωταγωνιστής μιας ολόκληρης σειράς εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, κινημάτων ενάντια στο απαρτχάιντ και για τα πολιτικά δικαιώματα στα μέσα του 20ου αιώνα. Μια πλανητικής έκτασης αντιρατσιστική επίθεση αμφισβήτησε τεσσερισήμισι σχεδόν αιώνες ρατσιστικής «κοινής λογικής» και, σε μεγάλο βαθμό, απαξίωσε τη λευκή υπεροχή ως εκπεφρασμένη κρατική πολιτική. Η «φυλή» ανασχηματίστηκε απέναντι σε αυτήν την ιστορικής σημασίας αντιρατσιστική έκρηξη συνεχίζοντας να υπάρχει ως ένα σώμα ιδεών –αλλά επίσης και ως μια σχέση κυριαρχίας εντός και εκτός της μισθωτής σχέσης– που αναπαράγεται μέσα από φαινομενικά μη-ρατσιστικούς θεσμούς και πολιτικές. Δυο δυναμικές αναπαρήγαγαν τη «φυλή» στις ΗΠΑ μετά τα αντιρατσιστικά κινήματα στα μέσα του 20ου αιώνα: πρώτον, η οικονομική υποταγή μέσω φυλετικών διαφοροποιήσεων στους μισθούς και της διαδικασίας συγκρότησης του [φυλετικά] περιττού (superfluisation) και, δεύτερον, η φυλετικοποιημένη βία και η παγκόσμια επέκταση του τιμωρητικού κράτους και του κράτους εθνικής ασφάλειας. Πιο πρόσφατες διαδικασίες κατ’ απόδοσιν φυλετικοποίησης δεν αντιπροσωπεύονται, σε μεγάλο βαθμό, πολιτικά ως ζητήματα «φυλής» επειδή έχουν επιφανειακά κωδικοποιηθεί ως φυλετικά-ουδέτερα – κρατικά εργαλεία πειθάρχησης, για παράδειγμα, που ορίζονται διαμέσου λόγων που αφορούν «τις απειλές για την εθνική ασφάλεια», την «παράνομη μετανάστευση» και την «αστεακή εγκληματικότητα».

Χωρίς μια κατανόηση της δομικής ισχύος της «φυλής» στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ και ως οδηγού για την άνοδο του κράτους εγκλεισμού, ως απάντησης στο τέλος του νομικού διαχωρισμού, μπορούμε να έχουμε μια μερική μόνο κατανόηση της θεσμικής συγχώνευσης και της φαινομενικά απεριόριστης επέκτασης της αστυνομικής και στρατιωτικής εξουσίας τα τελευταία σαράντα χρόνια. Η αντιρατσιστική κριτική πρόσφατων κοινωνικών κινημάτων, όπως το Occupy Wall Street, και η ενοποίηση της αντιπολίτευσης κάτω απ’ τη σημαία μιας πολιτικής απο-αποικιοποίησης, διαφωτίζουν ένα μείζον ρήγμα στην αμερικανική πολιτική ζωή, το οποίο διαχωρίζει μια «πολιτική της φυλής» από μια «ταξική πολιτική». Η διανοητική πόλωση ανάμεσα σε αυτούς τους δυο πολιτικούς σχηματισμούς έχει αποκαλύψει την ανεπάρκεια τόσο των μαρξιστικών προσεγγίσεων της έννοιας της τάξης όσο και των θεωριών για τη «φυλή» που είναι διατυπωμένες σε ένα ιδίωμα πολιτισμικής διαφοράς, μάλλον, παρά κυριαρχίας.

Καθώς επικαλύπτεται με την τάξη, την κουλτούρα, την κάστα, το φύλο, το έθνος και την εθνότητα (ethnicity) –μολονότι εννοιολογικά διακριτή–, η φυλή δεν είναι μόνο ένα σύστημα ιδεών αλλά μια σειρά από διαδικασίες κατ’ απόδοσιν φυλετικοποίησης που δομούν πολλαπλά επίπεδα της κοινωνικής ζωής. Παρά την αφοσίωση στην αμφισβήτηση της ρατσιστικής ιδεολογίας ως αποδίδουσας διαφοροποιητική αξία στη φυσική εμφάνιση και την καταγωγή, μεγάλο μέρος της αντιρατσιστικής ανάλυσης και πρακτικής εξακολουθεί να χρησιμοποιεί τη «φυλή» ως ουσιαστικό, σαν μια ιδιότητα ή γνώρισμα ταυτοτήτων ή ομάδων μάλλον, παρά ως ένα σύνολο διαδικασιών απόδοσης που επιβάλλουν πλασματικές ταυτότητες και καθυποτάσσουν φυλετικοποιημένους πληθυσμούς. Η διαφοροποίηση της κατ’ απόδοσιν φυλετικής κατάταξης από εθελούσιες πράξεις πολιτισμικής ταυτοποίησης –και από ένα εύρος αποκρίσεων στη φυλετική κυριαρχία που εκτείνεται από τη (δια)φυγή μέχρι την ένοπλη εξέγερση– απαιτεί μια μετατόπιση της εστίασης από τη «φυλή» στον ρατσισμό. Αλλά η εστίαση στο φαινόμενο του ρατσισμού τείνει να περιορίζει το έδαφος πάνω στο οποίο η «φυλή» επιβάλλεται δομικά σε προσωπικές αντιλήψεις ή ρατσιστικές ιδεολογίες μάλλον, παρά σε θεσμικές διαδικασίες που μπορεί να γεννούν βαθιές φυλετικές ανισότητες χωρίς να απαιτούν ατομικές ρατσιστικές πεποιθήσεις ή προθέσεις.

Ως αποτέλεσμα, η «φυλή» θεωρητικοποιείται με όρους πολιτισμικής ή οικονομικής απόκλισης ως ένδειξη της ανάγκης είτε για την επιβεβαίωση υποτιμημένων συλλογικών ταυτοτήτων είτε για την πιο ολοκληρωμένη ενσωμάτωση ατόμων στις καπιταλιστικές αγορές που έχουν προσωρινά διαστρεβλωθεί από ατομικές προκαταλήψεις. Από τη μια πλευρά, η «φυλή» είναι μια μορφή πολιτισμικού στιγματισμού και στρεβλής αναπαράστασης που απαιτεί προσωπική, θεσμική και/ή κρατική αναγνώριση. Από την άλλη, η «φυλή» είναι ένα σύστημα μισθολογικών διαφοροποιήσεων, διαστρωμάτωσης πλούτου, επαγγελματικού και χωρικού διαχωρισμού. Είτε ως αντικείμενο υπεράσπισης είτε λοιδορούμενη από κριτικούς όλου του πολιτικού φάσματος, η έννοια της φυλετικής ή πολιτισμικής ταυτότητας έχει γίνει ένα είδος αντιπροσώπου για τη συζήτηση ζητημάτων που αφορούν τη «φυλή» εν γένει. Αντίστροφα, απόψεις που απορρίπτουν την «πολιτική της ταυτότητας» βασισμένες σε λειτουργιστικές ή επιφαινομεναλιστικές² θεωρήσεις της «φυλής», προτείνουν μιαν εναλλακτική σοσιαλιστική και σοσιαλδημοκρατική «ταξική πολιτική» που βασίζεται, ουσιαστικά, πάνω στην ίδια πολιτική λογική της επιβεβαίωσης υποκειμένων –δηλαδή των εργατών– εντός και, μερικές, φορές ενάντια στον καπιταλισμό. Αυτή η διαίρεση ανάμεσα σε οικονομικές και πολιτισμικές μορφές της «φυλής» φυσικοποιεί τη φυλετική οικονομική ανισότητα και μετασχηματίζει το πρόβλημα της φυλετικής καταπίεσης και εκμετάλλευσης είτε σε ένα επιφαινόμενο της τάξης είτε σε ζήτημα παραγνώρισης της ταυτότητας.³

Οι θεωρίες τόσο της πολιτισμικής όσο και της οικονομικής διαστρωμάτωσης έχουν την τάση να πλαισιώνουν το ζήτημα της φυλετικής ανισότητας κυρίως με τους όρους ενός προβλήματος άνισης κατανομής υπαρκτών προνομίων, ισχύος και πόρων ενώ ταυτόχρονα εξακολουθούν να θέτουν την οικονομία ως φυλετικά-ουδέτερη θεμελιωδώς ή ακόμα και ως μια μηχανή φυλετικής προόδου. Ένα έλλειμμα υλιστικών αναλύσεων της δέσμης των διαδικασιών απόδοσης [ταυτότητας] και τιμωρίας που οργανώνονται κάτω από το σημείο της «φυλής», σημαίνει ότι κριτικοί από όλο το πολιτικό φάσμα συνεχίζουν να υποτιμούν την οξύτητα και την έκταση της φυλετικής κυριαρχίας που οργανώνεται από κοινωνικούς θεσμούς οι οποίοι, θεωρητικά, «δεν κάνουν φυλετικές διακρίσεις». Φορτωμένη με λόγους περί αξιοκρατικής φυλετικής ανόδου, η «φυλή» εξακολουθεί να αναπαρίσταται είτε ως μια πολιτισμική ιδιαιτερότητα είτε ως μια απόκλιση από τη φυλετικά απροκατάληπτη πολιτική ισότητα. Και στις δυο περιπτώσεις η «φυλή» αρθρώνεται με τους όρους μιας πραγματικής ή απατηλής διαφοράς από μια πολιτική ή πολιτισμική νόρμα μάλλον, παρά ως μια μορφή δομικού καταναγκασμού.

Αν η «φυλή» κατανοηθεί έτσι, με όρους διαφοράς μάλλον, παρά κυριαρχίας, τότε η αντιρατσιστική πρακτική θα απαιτεί την κατάφαση των στιγματισμένων ταυτοτήτων και όχι την κατάργησή τους, ως δεικτών δομικής καθυπόταξης. Η διαμόρφωση ενός αντιρατσισμού της κατάργησης (abolitionist anti–racism) θα απαιτούσε να φανταστούμε το τέλος της «φυλής» ως απόδοσης [ταυτότητας] ιεραρχικού χαρακτήρα και όχι ως μια άρνηση της υπεροχής των πολιτισμικών ταυτοτήτων. Η «φυλή» κατονομάζει εδώ μια σχέση καθυπόταξης. Η εννοιολογική έκθλιψη (elision) της διαφοράς ανάμεσα στην κατ’ απόδοσιν φυλετική κατάταξη και τις ατομικές και συλλογικές αποκρίσεις στη φυλετική έγκληση (interpellation) είναι ενδημική στο μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας είτε της υπεράσπισης είτε της αποκήρυξης μιας πολιτικής των ταυτοτήτων. Από τη σκοπιά της χειραφέτησης, μια κοινωνική τάξη (order) απελευθερωμένη από τη φυλετική και έμφυλη κυριαρχία δεν θα σήμαινε απαραίτητα το τέλος της ταυτότητας ως τέτοιας αλλά, μάλλον, των διαδικασιών απόδοσης ταυτότητας που είναι τόσο βαθιά συνδεδεμένες με την ιστορική γέννηση και διαδρομή του παγκόσμιου καπιταλισμού ώστε οι βασικές κατηγορίες της συλλογικής κοινωνικότητας θα μετασχηματίζονταν μέχρι του σημείου να μην είναι αναγνωρίσιμες.⁴

Η ραγδαία πτώση κατά τον 21ο αιώνα του μεριδίου της εργασίας στις ΗΠΑ στο εισόδημα των επιχειρήσεων και η μετάβαση στη λιτότητα άλλαξαν άρδην το έδαφος, τα επίδικα ζητήματα και τις δυνατότητες επιτυχίας όχι μόνο για το αμερικανικό εργατικό κίνημα αλλά και για όλους τους σύγχρονους αντιρατσιστικούς αγώνες. Η κληρονομιά των φυλετικών και έμφυλων αποκλεισμών που έχουν δομήσει το εργατικό κίνημα των ΗΠΑ υφίσταται μια σταθερή διάβρωση, την ίδια στιγμή που το σχετικό μέγεθος και η ισχύς της οργανωμένης εργασίας έχουν συρρικνωθεί. Επειδή ο δημόσιος τομέας, με τις ισχυρές επιταγές του κατά των διακρίσεων, αντιπροσωπεύει το τελευταίο οχυρό της οργανωμένης εργασίας στις ΗΠΑ, η εχθρότητα απέναντι στο αμερικανικό εργατικό κίνημα ενδύεται συχνά μια ρατσιστική ρητορική. Όπως επιχειρηματολογούν οι Kyriakides και Torres, τα οράματα της εποχής του 1960 για έναν Τρίτο Κόσμο αδέσμευτο ή για ένα υποκείμενο του αντιαποικιοκρατικού συνασπισμού στις ΗΠΑ έχουν, σε μια εποχή φθίνουσας ανάπτυξης, κατακερματιστεί σε πολλαπλά «εθνοτικά καθορισμένα υποκείμενα ταυτότητας που ανταγωνίζονται όχι μόνο για ένα κομματάκι ενός διαρκώς συρρικνούμενου οικονομικού διακανονισμού αλλά και για την αναγνώριση των δεινών που τους επιφέρει ένα έθνος-κράτος στο οποίο η δεξιά κέρδισε την πολιτική μάχη και η αριστερά τον πολιτισμικό πόλεμο».⁵

Προσάρτημα: σχετικά με την ορολογία

Η «φυλή» έχει περιγραφεί κατά καιρούς ως μια αυταπάτη, κοινωνική κατασκευή, πολιτισμική ταυτότητα, βιολογικό μύθευμα που είναι όμως κοινωνικό γεγονός καθώς και ως ένα εξελισσόμενο σύμπλεγμα από κοινωνικές σημασίες. Σε όλη την έκταση του παρόντος άρθρου, η «φυλή» εμφανίζεται μέσα σε εισαγωγικά ακριβώς για να αποφευχθεί η απόδοση ανεξάρτητων αιτιακών ιδιοτήτων σε αντικείμενα που ορίζονται από διαδικασίες απόδοσης. Για να το θέσουμε απλά, η «φυλή» είναι το αποτέλεσμα και όχι η αιτία της φυλετικής απόδοσης ταυτότητας ή των φυλετικοποιητικών διαδικασιών που δικαιολογούν ιστορικά ασύμμετρες σχέσεις ισχύος διαμέσου της αναφοράς σε φαινοτυπικά χαρακτηριστικά και την κοινή καταγωγή: «Ως υποκατάστατο του ρατσισμού, η φυλή μετασχηματίζει τη δράση ενός υποκειμένου σε γνώρισμα του αντικειμένου».⁶

Έχω επίσης περικλείσει τη «φυλή» σε εισαγωγικά για να προτείνω τρεις αμοιβαία επικαλυπτόμενες διαστάσεις του όρου: αυτή του δείκτη για ποικιλίες υλικών ανισοτήτων, αυτή μιας δέσμης ιδεολογιών και διαδικασιών που δημιουργούν μια φυλετικά διαστρωματωμένη κοινωνική τάξη (order) και αυτή μιας εξελισσόμενης ιστορίας της πάλης ενάντια στον ρατσισμό και τη φυλετική κυριαρχία – μια ιστορία που έχει βρεθεί συχνά μπροστά στη διακινδύνευση της εκπραγματίσης της «φυλής» με την επανεκτίμηση των επιβεβλημένων ταυτοτήτων ή της εκπραγμάτισης της «αφυλετικότητας» με την επιβεβαίωση των φιλελεύθερων φαντασιώσεων μιας ατομικιστικά απομονωμένης προσωπικότητας. Η συνύφανση της φυλετικής κυριαρχίας με την ταξική σχέση συντηρεί την ελπίδα του συστηματικού «ξηλώματος» της «φυλής» ως δείκτη άνισα δομημένων σχέσεων εξουσίας. Έτσι μπορούμε να φανταστούμε τη «φυλή» ως μια κατηγορία χειραφέτησης όχι από τη σκοπιά της επιβεβαίωσής της αλλά διαμέσου της κατάργησής της.

1 Μια σύντομη ιστορία της φυλετικής καθυπόταξης: από τη limpieza de sangre στο παγκόσμιο πλεονάζειν

Η τροχιά της φυλετικής κυριαρχίας, από τη σκλαβιά μέχρι τους φυλετικοποιημένους πλεονάζοντες πληθυσμούς, διαγράφει ένα μεγάλο ιστορικό τόξο ανάμεσα στην αποικιοκρατική δημιουργία της «φυλής» από την ισπανική έννοια της «καθαρότητας του αίματος» (limpieza de sangre) τον 16ο αιώνα και τη δομική της αναπαραγωγή κάτω από έναν αναδιαρθρωμένο παγκόσμιο καπιταλισμό – μια ιστορία που μόνο εν συντομία μπορεί να σκιαγραφηθεί εδώ. Η γενεαλογία της «φυλής» και των προδρόμων της μπορεί να ιχνηλατηθεί πίσω στη χωρική επέκταση της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας – από το μπαρόκ φυλετικοποιημένο σύστημα των καστών της Ισπανικής και Πορτογαλικής διοίκησης, μέχρι τη μεταγενέστερη, περισσότερο μανιχαϊστική, φυλετική τάξη που δημιουργήθηκε από τον βρετανικό αποικισμό της Αφρικής, της Αμερικής και της Ασίας. Η εξόντωση, υποδούλωση ή η αποικιοποίηση φυλετικοποιημένων πληθυσμών –συχνά από τα χέρια μιας τάξης υπηρετών υποκείμενων σε συμβάσεις υποτέλειας (indentured servants)⁷– σταθεροποίησε τη «φυλή» μέσω της μείωσης των ευρωπαίων υπηρετών και την ανάδυση του δουλεμπορίου των μαύρων. Πρόκειται για την άλλη όψη αυτού που οι μαρξιστές αποκαλούν «προλεταριοποίηση». Σημαδεμένοι από ατέλειωτες ιστορίες αποκλεισμού από τη μισθωτή σχέση και τη βίαιη υποταγή σε διάφορες μορφές «ανελεύθερης εργασίας», οι φυλετικοποιημένοι πληθυσμοί εισήχθησαν στον πρώιμο καπιταλισμό με τρόπους που εξακολουθούν να ορίζουν τους σύγχρονους πλεονάζοντες πληθυσμούς.

Η πρόχειρη αντιμετώπιση της φυλετικής βίας στην ιστορική αφήγηση της «πρωταρχικής συσσώρευσης» παραμένει ένα τυφλό σημείο στις μαρξιστικές αναλύσεις της σχέσης ανάμεσα στη «φυλή» και τον καπιταλισμό. Στην εποχή της κατάκτησης (conquista) και κατά τη μετάβαση στον καπιταλισμό, η «φυλή» δημιουργήθηκε μέσα από τη λεηλασία, την υποδούλωση και την αποικιοκρατική βία. Την ίδια ακριβώς στιγμή, η πρωταρχική συσσώρευση στην Αγγλία παρήγαγε μια εκτοπισμένη και πλεονάζουσα πρώην-αγροτιά καθώς το εργοστασιακό σύστημα που θα μπορούσε να την απορροφήσει δεν είχε ακόμα δημιουργηθεί. Πολλοί πρώην αγρότες στάλθηκαν, τελικά, στις αποικίες ή εντάχθηκαν σε αυτοκρατορικές επιχειρήσεις – στο πολεμικό και το εμπορικό ναυτικό, κ.λπ. Κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα, ακόμα περισσότεροι από αυτούς τους πλεονάζοντες πληθυσμούς ενσωματώθηκαν στην αναπτυσσόμενη καπιταλιστική οικονομία είτε ως σκλάβοι από το δουλεμπόριο είτε ως μισθωτοί εργάτες, σύμφωνα με μια αυξανόμενα περίπλοκη τυπολογία της φυλής. Τελικά, μετά από δεκαετίες σύνθετων (compounding) αυξήσεων στην παραγωγικότητα της εργασίας, το κεφάλαιο άρχισε να αποβάλλει από την παραγωγική διαδικασία περισσότερη εργασία απ’ αυτή που απορροφούσε. Αυτό με τη σειρά του δημιούργησε ένα ακόμα είδος πλεονάζοντος πληθυσμού, με τη μορφή ενός δυσανάλογα μη-λευκού εφεδρικού στρατού εργασίας. Στην περιφέρεια του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, το κεφάλαιο ανανεώνει σήμερα τη «φυλή», δημιουργώντας τεράστιους πλεονάζοντες αστικούς πληθυσμούς από το σχεδόν ένα δισεκατομμύριο απελπιστικά φτωχοποιημένων απογόνων των σκλαβωμένων και αποικιοκρατούμενων που ζουν σε παραγκουπόλεις.

Τον 21ο αιώνα, η σημαντική υπεραντιπροσώπευση φυλετικοποιημένων ομάδων στις ΗΠΑ μεταξύ των ανέργων και των υποαπασχολούμενων –«οι τελευταίοι που προσλαμβάνονται και οι πρώτοι που απολύονται»– καταδεικνύει την κατά παραχώρηση, άνιση ενσωμάτωση αυτών των ομάδων σε ένα σύστημα έντονα φυλετικοποιημένων μισθολογικών διαφορών, επαγγελματικών διαχωρισμών και επισφαλούς εργασίας. Καθώς το κεφάλαιο απορρίπτει αυτούς τους σχετικά πλεονάζοντες πληθυσμούς στον πυρήνα του, το πλεονάζον κεφάλαιο, που παράγεται από λιγότερους και υφιστάμενους εντατικότερη εκμετάλλευση εργάτες στον Παγκόσμιο Βορρά, οργώνει την υδρόγειο για χαμηλότερους μισθούς και επανεμφανίζεται ως η φυλετική απειλή της φθηνής εργασίας από τον Παγκόσμιο Νότο. Στις ΗΠΑ, με το τέλος της εξασφαλισμένης εργασίας και την κατάργηση όσων προέβλεπε το κράτος προνοίας, έχει δημιουργηθεί ένα μαζικό «μετα-φυλετικό» κράτος ασφαλείας για να διαχειριστεί τις υποτιθέμενες πολιτισμικές απειλές για το έθνος – αστυνομεύοντας τη μαύρη άμισθη ζωή, απελαύνοντας την εργασία των μεταναστών και εξαπολύοντας έναν ατελείωτο «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας». Η καταστροφική άνοδος του μαζικού εγκλεισμού των μαύρων, η υπερ-στρατιωτικοποίηση των νοτίων συνόρων των ΗΠΑ και η χωρίς τέλος συνέχιση των επιχειρήσεων ασφαλείας στον μουσουλμανικό κόσμο αποκαλύπτουν με ποιον τρόπο η «φυλή» παραμένει όχι μόνο μια πιθανοκρατικού χαρακτήρα απόδοση σχετικής οικονομικής αξίας αλλά και ένας δείκτης διαφοροποιημένης τρωτότητας απέναντι στην κρατική βία.⁸

2 Αναγιγνώσκοντας τη λευκή ανωτερότητα ξανά πίσω στη «βάση»

Ενώ ο Μαρξ και ο Ένγκελς επέμεναν γενικά στην ανάγκη οι εργάτες να αντισταθούν στις πιο κραυγαλέες εκδηλώσεις του ρατσισμού κατά τον 19ο αιώνα, δεν προσπάθησαν να αρθρώσουν τη σχέση «φυλής» και τάξης σε ένα επίπεδο κατηγοριών.⁹ Όπως παρατηρεί ο Derek Sayer, «ο Μαρξ ήταν ένας άνθρωπος της εποχής του και του τόπου του»:

Όπως οι περισσότεροι Βικτωριανοί, ο Μαρξ σκεφτόταν τόσο τη «φυλή» όσο και την οικογένεια ως φυσικές κατηγορίες (έστω και αν υπόκειντο σε κάποιες ιστορικές τροποποιήσεις) και δεν είχε κανένα πρόβλημα να διακρίνει μεταξύ «πολιτισμού» (που γι’ αυτόν είναι λευκός, δυτικός και σύγχρονος) και «βαρβαρότητας». Οι απόψεις του για τα ευεργετικά αποτελέσματα της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας θα έφερναν σε δύσκολη θέση πολλούς μαρξιστές του 20ου αιώνα, άσχετα από τη στιλήτευση, εκ μέρους του, της βιαιότητας των μέσων του…».¹⁰

Η θεωρητική σχέση ανάμεσα στη «φυλή» και την τάξη έχει γίνει, έκτοτε, αντικείμενο μιας μακράς αντιπαράθεσης στις διάφορες ποικιλίες του ακαδημαϊκού μαρξισμού που αναδύθηκε καθώς η γενιά της «Νέας Αριστεράς», εμπνευσμένη από τους αγώνες της δεκαετίας του 1960, μπήκε στα πανεπιστήμια. Σε μια πρώιμη και σημαντική συνεισφορά σε αυτή τη συζήτηση, ο Stuart Hall ισχυρίστηκε ότι η «φυλή» είναι «η τροπικότητα (modality) με την οποία ‘βιώνεται’ η τάξη», το μέσο δια του οποίου αποκτάται η εμπειρία των ταξικών σχέσεων, η μορφή με την οποία [η τάξη] γίνεται αντικείμενο ιδιοποίησης και αγώνα.¹¹ O Hall και άλλοι θεωρητικοί της κουλτούρας συμπλήρωσαν τις μαρξιστικές κατηγορίες της «βάσης» και του «εποικοδομήματος» με τις ιδέες δυτικών μαρξιστών όπως ο Λουί Αλτουσέρ και ο Αντόνιο Γκράμσι. Ειδικότερα ο Γκράμσι, με την ανάπτυξη της ιδέας της «ηγεμονίας» –που αφήνει χώρο για λεπτότερης υφής θεωρίες της κουλτούρας, της ιδεολογίας και της πολιτικής– έχει αποτελέσει κεντρική αναφορά στις ακαδημαϊκές προσπάθειες να επαναρθρωθεί η σχέση ανάμεσα στη «φυλή» και την τάξη. Σε αυτό το πνεύμα, η αντιρατσιστική πάλη θεωρείται ως ένας αγώνας για «δημοκρατική ηγεμονία», ο οποίος ήταν απόρροια της απαξίωσης της λευκής υπεροχής ως ρητής κρατικής πολιτικής.¹² Μέχρι πρόσφατα, η γκραμσιανή ανάλυση της ηγεμονίας, η οποία διαμόρφωσε τόσο τη μαρξιστική πολιτισμική θεωρία όσο και αρκετές άλλες, με πολύ μεγάλη επιρροή, κριτικές αποτιμήσεις της «φυλής» και της δουλείας, έχει παραμείνει αδιαμφισβήτητη.¹³

Το πρόσφατο κριτικό έργο του Frank Wilderson –μέλους μιας ομάδας σύγχρονων θεωρητικών της μαύρης πολιτικής την οποία ο ίδιος ο Wilderson έχει γενικά ονομάσει ως «αφρο-πεσσιμιστική» και η οποία συμπεριλαμβάνει τους Saidiya Hartman, Hortense Spillers, Jared Sexton και Joy James– αμφισβητεί έντονα την καταλληλότητα αυτού του γκραμσιανού πλαισίου. Ο Wilderson αξιολογεί τα όρια μιας πολιτικής οικονομίας της «φυλής» που επικεντρώνεται στη μισθωτή εργασία μάλλον, παρά στις άμεσες σχέσεις φυλετικής βίας και τρόμου – από το δουλεμπόριο των μαύρων μέχρι τη μαζική τους φυλάκιση. Σε αντίθεση με μια μαρξιστική προοπτική που εστιάζει στην πάλη γύρω από τον μισθό ή γύρω από τους όρους εκμετάλλευσης, ο Wilderson αναγνωρίζει «τον δεσποτισμό της μη-μισθωτής σχέσης» ως τη μηχανή που κινεί τον ρατσισμό κατά των μαύρων¹⁴.

O Wilderson παρουσιάζει μια καταλυτική κριτική της συνάφειας μιας γκραμσιανής ανάλυσης της ηγεμονίας με την κατανόηση της δομικής βίας κατά των μαύρων. Για τον Wilderson, είναι η εστίαση στον μισθό που οδηγεί στην αδυναμία του μαρξισμού να εννοιολογήσει την άσκοπη βία ενάντια στα μαύρα σώματα, μια «σχέση τρόμου εν αντιθέσει προς μια σχέση ηγεμονίας».¹⁵ Ο Wilderson έχει δίκιο όταν τονίζει πως «το προνομιακό αντικείμενο του μαρξιστικού λόγου είναι ένας υποτελής (subaltern) ο οποίος προσεγγίζεται από το μεταβλητό κεφάλαιο – από έναν μισθό».¹⁶ Αυτό συμβαίνει επειδή η πρόσβαση στον μισθό ήταν ένα προαπαιτούμενο τόσο για την εργασία όσο και για τους μετέπειτα, βασισμένους στην ταυτότητα, πολιτικούς αγώνες που ακολούθησαν το τέλος του νομικού διαχωρισμού, καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Από τη σκοπιά του κλασικού εργατικού κινήματος, ο ρατσισμός θεωρείτο ένα ατυχές εμπόδιο σε μια διαδικασία προοδευτικής ενσωμάτωσης σε μια διευρυνόμενη εργατική τάξη. Όμως είναι ακριβώς η φυλετικοποίηση των άμισθων, των ανελεύθερων και των αποκλεισμένων που συγκροτεί την κοινωνία των πολιτών ως έναν χώρο στον οποίο η αναγνώριση είναι κατοχυρωμένη για τα μέλη της μέσω των τυπικών συμβάσεων μισθού και των αφηρημένων δικαιωμάτων του πολίτη.¹⁷ Έτσι, για τον Wilderson «το μαύρο υποκείμενο αποκαλύπτει την αδυναμία του μαρξισμού να σκεφτεί τη λευκή ανωτερότητα ως τη βάση».¹⁸

Σε αντίθεση με μια γκραμσιανή ανάγνωση του Μαρξ, με την καταφατική της εστίαση στη μισθωτή εργασία, οι θεωρητικοί της αξιακής μορφής παρέχουν ένα εναλλακτικό πλαίσιο για τη χαρτογράφηση της πολύπλοκης αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε άμεσες και έμμεσες μορφές κυριαρχίας. Αν και το κεφάλαιο αποτελεί, πρώτα και κύρια, μια έμμεση ή απρόσωπη μορφή κυριαρχίας (σε αντίθεση, για παράδειγμα, με το δουλεμπόριο μαύρων και τη φεουδαρχία) στην οποία οι σχέσεις παραγωγής δεν υπάγονται σε άμεσες κοινωνικές σχέσεις, αυτό δεν είναι απαραίτητα ασύμβατο με τη διατήρηση ή την αύξηση ευθέων μορφών φυλετικής και έμφυλης κυριαρχίας. Εδώ δεν εμπλέκονται μόνο άμισθες, καταναγκαστικές ή εξαρτημένες μορφές εργασίας αλλά, επίσης, και με κρίσιμο τρόπο, η διαχείριση αυτών των πληθυσμών που έχουν καταστεί περιττοί σε σχέση με το κεφάλαιο. Τέτοιοι πληθυσμοί είναι αναλώσιμοι αλλά, παρ’ όλα αυτά, παγιδευμένοι μέσα στη σχέση-κεφάλαιο, επειδή η ύπαρξή τους καθορίζεται από μια γενικευμένη εμπορευματική οικονομία που δεν αναγνωρίζει την ικανότητά τους για εργασία. Η διαχείριση αυτών των πληθυσμών μπορεί να ειπωθεί ότι είναι «μορφικά καθορισμένη» από τη σχέση-κεφάλαιο χωρίς, όμως, να υπάγεται σ’ αυτήν.

Η θεωρία του «μορφικού καθορισμού» του κράτους μπορεί επίσης να βοηθήσει στην υπέρβαση κάποιων ορίων της γκραμσιανής θεώρησης του κράτους ως ενός αντικειμένου επί του οποίου διάφορες κοινωνικές ομάδες ανταγωνίζονται να αποκτήσουν τον έλεγχο. Από τη «διαμάχη για την παραγωγή του κράτους» (state–derivation debate) της δεκαετίας του 1970 προέκυψε μια εναλλακτική θεώρησή του ως ιδιαίτερης εκδήλωσης της σχέσης-κεφάλαιο – η οποία συνίσταται στον διαχωρισμό των έμμεσων, απρόσωπων σχέσεων παραγωγής από την άμεση πολιτική εξουσία. Έτσι, το κράτος, με τις επεκτεινόμενες τιμωρητικές του δυνατότητες ή τις δυνατότητες εγκλεισμού, μπορεί να επιβάλλει άμεσες σχέσεις φυλετικής κυριαρχίας ενώ, για παράδειγμα, εμπλέκεται το ίδιο στην πειθαρχική ρύθμιση και απέλαση της μεταναστευτικής εργασίας. Στις σχέσεις αυτές που διαμεσολαβούνται από την «ελεύθερη» ανταλλαγή, όπου ανταλλάσσεται ως εμπόρευμα η μισθωτή εργασία, το κράτος είναι υποχρεωμένο να εξασφαλίζει τους όρους της ανταλλαγής και των συμβολαίων, ενώ οι μη-μισθωτές σχέσεις θέτουν τη μία ή και τις δυο πλευρές σε μια σχέση δυνητικά εκτός ή κάτωθεν του νόμου. Η αυξανόμενα τιμωρητική ποινικοποίηση της αγοράς, πώλησης και μεταφοράς παράνομων ναρκωτικών αποτελεί, ίσως, ένα από τα πιο κακόφημα παραδείγματα φυλετικοποιημένης και φυλετικοποιούσας άτυπης οικονομίας η οποία δομείται θεμελιωδώς από την κρατική βία. Το προηγούμενο νομικό καθεστώς των γυναικών ως κινητής περιουσίας (chattel), όσον αφορά τον γάμο, παρέχει ένα άλλο παράδειγμα στο οποίο οι γυναίκες, κατά παράδοση, δεν προστατεύονταν από τη βία των συζύγων τους αλλά μόνο από τους άντρες που δεν ήταν σύζυγοί τους. Η περιορισμένη προστασία που αυτό το νομικό καθεστώς παρείχε στη γυναίκα ως κινητή περιουσία, ανακλήθηκε στην περίπτωση του μαύρου οικιακού υπηρετικού προσωπικού για να εξορθολογίσει τον βιασμό και τη διαδεδομένη σεξουαλική βία από τους λευκούς άντρες εργοδότες.¹⁹ Και στις δυο περιπτώσεις, η φυλετική διαίρεση τόσο της παραγωγικής όσο και της αναπαραγωγικής εργασίας διατηρεί με συνέπεια φυλετικές ιεραρχίες εντός των έμφυλων κατηγοριών και έμφυλες ιεραρχίες εντός των φυλετικών κατηγοριών.²⁰

Το εργατικό κίνημα –αποδίδοντας αξία στη μισθωτή εργασία (wage–labour), την εργασία (work) και τον εργάτη ως το υποκείμενο της ιστορίας– απέτυχε να συλλάβει ότι η μισθωτή εργασία δεν είναι η μοναδική σταθερή μορφή εκμετάλλευσης στη βάση της οποίας μπορούν οι καπιταλιστές να αποκομίζουν κέρδος. Ο καπιταλισμός όχι μόνο αποδείχτηκε συμβατός με την ανελεύθερη εργασία –από τη σκλαβιά, τις συμβάσεις υποτέλειας, την εκμίσθωση των κατάδικων και την εργασία για την αποπληρωμή χρεών, μέχρι τις έμφυλες μορφές εργασίας στο σπίτι και την άμισθη παραγωγική εργασία– αλλά έχει απαιτήσει τη συστηματική φυλετικοποίηση αυτής της εργασίας διαμέσου της δημιουργίας μιας σειράς ουσιαστικά μη-αυτεξούσιων (non–sovereign),φυλετικοποιημένων (raced) και εμφυλοποιημένων (gendered) υποκειμένων. Αυτοί οι τρόποι εκμετάλλευσης δεν πρόκειται να εξαφανιστούν με την επέκταση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων σε ολόκληρο τον κόσμο – πχ. μέσω των μαζικών εκστρατειών των ανεξάρτητων κρατών στην Αφρική, τη Λατινική Αμερική και την Ασία για να υποτάξουν τους τοπικούς πληθυσμούς σε εγχειρήματα εκβιομηχάνισης. Αντίθετα, αναπαράγονται μέσα από τη δημιουργία πλεοναζόντων πληθυσμών με μορφή που μοιάζει με εκείνη της κάστας, πληθυσμών αποστερημένων από τον μισθό αλλά εγκλωβισμένων, ακόμα, μέσα στις καπιταλιστικές αγορές. Η «φυλή» δεν είναι εξωτερική στον καπιταλισμό ή απλά το προϊόν συγκεκριμένων ιστορικών σχηματισμών, όπως το καθεστώς απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική ή η Αμερική του Jim Crow.²¹ Με τον ίδιο τρόπο, ο καπιταλισμός δεν ενσωματώνει απλά τη φυλετική κυριαρχία σαν ένα παρεμπίπτον κομμάτι των λειτουργιών του, αλλά, από την γέννησή του, αρχίζει συστηματικά να παράγει και να αναπαράγει την «φυλή» ως μια παγκόσμια πλεονάζουσα ανθρωπότητα.

Σύμφωνα με την περίφημη παρατήρηση του Μαρξ, η βάση της «πρωταρχικής συσσώρευσης», η οποία απαιτεί την αποστέρηση της αγροτιάς [από τα μέσα αναπαραγωγής της] στην Αγγλία και τη Σκωτία, δημιουργεί στον Νέο Κόσμο τους σκλάβους των φυτειών, την απόσπαση πόρων και την εξόντωση των μη-ευρωπαϊκών πληθυσμών σε παγκόσμια κλίμακα:

Η ανακάλυψη των χρυσοφόρων και ασημοφόρων περιοχών στην Αμερική, η εξόντωση, το σκλάβωμα και το παράχωμα του ιθαγενούς πληθυσμού στα μεταλλεία, η έναρξη της κατάχτησης και της λεηλασίας των Ανατολικών Ινδιών, η μετατροπή της Αφρικής σε περιφραγμένη περιοχή κυνηγιού Μαύρων για το δουλεμπόριο – χαρακτηρίζουν τη χαραυγή της εποχής της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Αυτά τα ειδυλλιακά προτσές είναι κύρια στοιχεία της πρωταρχικής συσσώρευσης. Ακολουθεί κατά πόδας ο εμπορικός πόλεμος των ευρωπαϊκών εθνών με θέατρο την υδρόγειο. Ο πόλεμος αυτός αρχίζει με την αποσκίρτηση των Κάτω Χωρών από την Ισπανία, παίρνει γιγάντιες διστάσεις με τον αντιγιακωμπίνικο πόλεμο της Αγγλίας, συνεχίζεται με τέτιες πειρατικές εκστρατείες, όπως είναι ο πόλεμος του οπίου στην Κίνα κ.ο.κ.²²

Ενώ μη-φυλετικά καθορισμένες ποικιλίες δουλικής εργασίας προηγούνται χρονικά της ευρωπαϊκής αποικιοκρατικής «εποχής των ανακαλύψεων», ο καπιταλισμός φέρει το μοναδικό διακριτικό γνώρισμα της χάλκευσης (forging) ενός συστηματικού ρατσιστικού δόγματος από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα –με αποκορύφωμα τις ανθρωπολογικές θεωρίες του επιστημονικού ρατσισμού του 19ου αιώνα– για να δικαιολογήσει τη φυλετική κυριαρχία, την αποικιοκρατική λεηλασία και μια σειρά από φυλετικά οριοθετημένες μορφές ανελεύθερης εργασίας και άνισων πολιτικών δικαιωμάτων. Η ιστορία του καπιταλισμού δεν είναι απλά η ιστορία της προλεταριοποίησης ενός ανεξάρτητου αγροτικού πληθυσμού αλλά και της βίαιης φυλετικής κυριάρχησης επί πληθυσμών των οποίων η αξιοποίηση με τους όρους της μισθωτής εργασίας, για να αντιστρέψουμε μια κοινά αποδεκτή διατύπωση, έχει υπάρξει ιστορικά απλώς ενδεχομενική: οι «κοινωνικά απονεκρωμένοι» αφρικανοί σκλάβοι, η ανακλητή κυριαρχία (revocable sovereignty) και η terra nullius²³ των ιθαγενών λαών αλλά και το άνευρο, υπεράριθμο σώμα των χαμάληδων εργατών.

Οι φυλετικές ανισότητες έχουν αναπαραχθεί ως μια εγγενής κατηγορία του καπιταλισμού από τις απαρχές του όχι κατά κύριο λόγο διαμέσου του μισθού αλλά διαμέσου της απουσίας του. Η αρχική στιγμή επαφής ανάμεσα σε μια ευρωπαϊκή αποικιοκρατική τάξη (order) και ένα άμισθο, φυλετικοποιημένο «εκτός» του κεφαλαίου έχει σταδιακά συστηματοποιηθεί εντός του ίδιου του καπιταλισμού ως μια φυλετικοποιημένη παγκόσμια διαίρεση της εργασίας και ως μόνιμη δομική υπερπροσφορά αυτής της εργασίας, η οποία έχει παραγάγει «ένα δισεκατομμύριο κατοίκους πόλεων που κατοικούν σε μεταμοντέρνες παραγκουπόλεις».²⁴

Στον βαθμό που οι αγορές εργασίας οργανώνουν την αναλογία της πληρωμένης προς την απλήρωτη εργασία, η «φυλή», ως δείκτης της οικονομικής υποταγής, θεμελιώνεται τόσο σε έναν μόνιμα πλεονάζοντα πληθυσμό όσο και στις παγιωμένες φυλετικοποιημένες μισθολογικές διαφορές. Η αποβολή ζωντανής εργασίας από την παραγωγική διαδικασία θέτει ένα είδος ημι-περατού φυλετικοποιημένου ορίου που χωρίζει τους παραγωγικούς από τους μη-παραγωγικούς πληθυσμούς ακόμα και εντός παλιότερων φυλετικών κατηγοριών: πρόκειται για ένα είδος εύκαμπτης παγκόσμιας χρωματικής γραμμής που διαχωρίζει την επίσημη από την παράτυπη οικονομία καθώς και την έμμισθη από την άμισθη ζωή. Αν και η χρωματική γραμμή της άμισθης ζωής είναι ελάχιστα περατή και τα ρητά φυλετικά κριτήρια δεν τιμωρούνται, πλέον, επισήμως, η υλική αναπαραγωγή της φυλετικής κυριαρχίας, περιλαμβανομένου του πολλαπλασιασμού των εντός του έθνους (intra–national) μη-λευκών εθνοτικών (ethnic) ιεραρχιών²⁵, θεμελιώνεται στις συνυφασμένες διαδικασίες του αποκλεισμού από τον μισθό, της αυξανόμενης εγκληματοποίησης των παράτυπων οικονομιών και της αναβασθμισμένης τρωτότητας απέναντι στην κρατική τρομοκρατία.

3 Η φυλετική κυριαρχία μετά τη «φυλετική ρήξη»

Αυτό που οι Howard Winant και Michael Omi αποκαλούν φυλετική «ρήξη» ή «μεγάλο μετασχηματισμό» –που τροφοδοτήθηκε, στα μέσα του 20ου αιώνα, από μια ιστορικής κλίμακας παγκόσμια αντιρατσιστική άνοδο των κοινωνικών κινημάτων απο-αποικιοποίησης, διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων και εναντίωσης στο απαρτχάιντ– έχει απαξιώσει τη λευκή ανωτερότητα ως ρητή κρατική πολιτική σε ολόκληρο τον κόσμο. Για τους Winant και Omi, η φυλετική κυριαρχία έδωσε τη θέση της στην πάλη για τη φυλετική ηγεμονία και ο καταναγκασμός έδωσε τη θέση του στη συναίνεση. Όμως, πενήντα χρόνια μετά τη φυλετική «ρήξη», η φυλετική κυριαρχία έχει επίσης εξελιχθεί. Πολλά, φαινομενικά, «μετα-αποικιακά» κράτη έχουν καταφύγει στη φυλετική βία και την εθνοκάθαρση (ethnic cleansing) στο όνομα της οικοδόμησης του έθνους και της οικονομικής ανάπτυξης. Μετά τη φυλετική «ρήξη», κεφάλαιο και φυλή συνυφαίνονται τόσο εντός όσο και εκτός της μισθωτής σχέσης. Μετά την κατάργηση των περισσότερων νόμων του Jim Crow στις ΗΠΑ και των φυλετικοποιημένων εθνικών περιορισμών στη μετανάστευση, αναδύθηκαν δύο αντιρατσιστικοί πολιτικοί προσανατολισμοί. Στην περίπτωση των αγώνων στις ΗΠΑ για την ελευθερία των μαύρων μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι διατηρούμενες φυλετικοποιημένες μισθολογικές διαφορές –όπως και οι φυλετικές διακρίσεις στην κατοικία, την εκπαίδευση και την πίστωση– έγιναν ο στόχος της πολιτικής ενός ύστερου κινήματος πολιτικών δικαιωμάτων, ισότιμης ένταξης και εκλογικής αντιπροσώπευσης. Την ίδια στιγμή, ο φυλετικός αποκλεισμός από τον μισθό, ο de facto διαχωρισμός στα γκέτο και η έκθεση στη συστηματική αστυνομική βία, κατέστησαν τους κρατικούς θεσμούς –όπως η πρόνοια, οι φυλακές και η αστυνόμευση– στόχο ενός φεμινιστικού μαύρου κινήματος αναμόρφωσης του κράτους προνοίας, κυμάτων ταραχών σε γκέτο και φυλακές και μιας πιο μαχητικής πολιτικής αυτοάμυνας και αυτεπιβεβαίωσης.²⁶

Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001, δημοφιλή στερεότυπα στις ΗΠΑ όσον αφορά τη σχετική παραγωγικότητα διαφόρων φυλετικών υπο-ομάδων έχουν δικαιολογήσει την έκθεση αυτών των ομάδων στην κρατική επιτήρηση, αστυνόμευση ή φυλάκιση – από τους πυροβολισμούς «παρανόμων μεταναστών» από τη συνοριοφυλακή μέχρι τη μαζική φυλάκιση μαύρων. Την ίδια στιγμή, η «μετα-φυλετική» εκπολιτιστική αποστολή των ΗΠΑ και η συνεχιζόμενη διεξαγωγή μιας στρατιωτικής εκστρατείας κόστους πολλών τρισεκατομμυρίων δολαρίων σε ολόκληρο τον ισλαμικό κόσμο έχουν διασφαλιστεί χάρη σε μια εθνική μυθολογία προοδευτικού ξεπεράσματος της κληρονομιάς της δουλείας και του νομικού διαχωρισμού.

Η μεταβαλλόμενη σχέση ανάμεσα στο κράτος των ΗΠΑ και τους πλεονάζοντες εγχώριους πληθυσμούς τονίζει τον παγκόσμιο, θεμελιώδη ρόλο της κρατικής βίας ως διαδικασίας φυλετικοποίησης. Ο ρόλος του ίδιου του κράτους ως ενός φαινομενικά ουδέτερου φορέα φυλετικής αναμόρφωσης μάλλον, παρά ως του κύριου φορέα φυλετικής βίας, παρέχει τον ελλείποντα τρίτο όρο για τη θεωρητικοποίηση της σχέσης ανάμεσα στη φυλή και το κεφάλαιο. Η σύγχρονη φυλετική πολιτική των ΗΠΑ δομείται θεμελιωδώς από την υποχώρηση της παγκόσμιας οικονομικής ηγεμονίας τους και από την υπερ-στρατιωτικοποίηση ενός «μετα-φυλετικού» κράτους ασφαλείας, ως απάντηση σε τρεις φυλετικοποιημένες «πολιτισμικές» απειλές: την εγκληματική απειλή των μαύρων πλεοναζόντων πληθυσμών, τη δημογραφική απειλή της μεταναστευτικής εργασίας λατινοαμερικάνικης καταγωγής και τον απεριόριστο κίνδυνο στον οποίο θέτει την εθνική ασφάλεια μια ελαστικά νοούμενη ισλαμική τρομοκρατική απειλή, της οποίας οι υποστηρικτές υπόκεινται σε συλλογική τιμωρία, βασανιστήρια και προληπτική εκρίζωση. Και οι τρεις αυτές απειλές στοχοποιούνται άμεσα και φυλετικοποιούνται από τους σωφρονιστικούς θεσμούς, τους θεσμούς απόδοσης ιθαγένειας και εσωτερικής ασφάλειας. Η άνοδος του κράτους εγκλεισμού (carceral state) κατά των μαύρων στις ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1970 και μετά, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα τελετουργιών βίας του κράτους και των πολιτών οι οποίες ενισχύουν τη φυλετικοποίηση της άμισθης ζωής και την απόδοση φυλετικού χαρακτήρα στην έλλειψη μισθού. Από τη σκοπιά του κεφαλαίου, η «φυλή» ανανεώνεται όχι μόνο μέσα από τις επίμονες φυλετικοποιημένες μισθολογικές διαφορές ή τα είδη επαγγελματικού διαχωρισμού που έθεταν προηγούμενες θεωρίες της φυλής οι οποίες αναφέρονταν στη «διαιρεμένη αγοράς εργασίας», αλλά και μέσα από τη φυλετικοποίηση των άμισθων πλεοναζόντων ή περιττών πληθυσμών από το Χαρτούμ μέχρι τις παραγκουπόλεις του Καΐρου.²⁷

4 «Φυλή» και πλεονάζουσα ανθρωπότητα

Η αποικιοκρατική και φυλετική γενεαλογία του ευρωπαϊκού καπιταλισμού έχει κωδικοποιηθεί ευθέως στην οικονομική «βάση» διαμέσου μιας συνεχιζόμενης ιστορίας φυλετικής βίας που δομεί τόσο την ανελεύθερη όσο και την παράτυπη εργασία και η οποία δένει τους πλεονάζοντες πληθυσμούς στις καπιταλιστικές αγορές. Αν η περιττότητα, η διαστρωμάτωση και οι μισθολογικές διαφορές απο-φυλετικοποιούνται και αν το φυλετικό περιεχόμενο τέτοιων κατηγοριών καθίσταται ενδεχομενικό, τότε η «φυλή» μπορεί να επανεμφανίζεται μόνο ως επιφαινόμενο και αποκτά μια de facto «ιδιαιτερότητα» που δυσχεραίνει οποιονδήποτε αιτιακό δεσμό ανάμεσα στον καπιταλισμό και τη φυλετικοποίηση. Οι φυλετικές τυπολογίες που αναδύθηκαν από, και κατέστησαν δυνατή, τη χωρική επέκταση του ευρωπαϊκού καπιταλισμού ως τρόπου παραγωγής, έχουν ανανεωθεί μέσα στους αιώνες από μια εγγενή τάση του καπιταλισμού να παράγει πλεονάζοντες πληθυσμούς στα γκέτο, τις παραγκουπόλεις και τις φαβέλες σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Μετά τη φυλετική «ρήξη» στα μέσα του 20ου αιώνα, η τυπική αποαποικιοποίηση –σε χώρες και περιοχές όπως η Βραζιλία, η υποσαχάρια Αφρική και η Νότια Ασία– άφησε στο πέρασμά της κράτη εστιασμένα στην ανάπτυξη (developmentalist states) τα οποία απορρόφησαν ιδεολογίες βιομηχανοποίησης και έτσι, επίσης, φυλετικοποίησαν ιθαγενείς πληθυσμούς, εθνοτικές ομάδες και στιγμάτισαν κάστες ως περιφερειακές της μισθωτής σχέσης. Τέτοιοι πληθυσμοί δεν θα ενσωματωθούν ποτέ πλήρως στις διαδικασίες καπιταλιστικής συσσώρευσης, παρά μόνο ως σώματα για αστυνόμευση, αποθήκευση ή εξόντωση.

Στις ΗΠΑ, η μεταπολεμική απρόθυμη επέκταση των κοινωνικών παροχών του κεϋνσιανού κράτους σε μη-λευκές κοινότητες κατά τη δεκαετία του 1960, έχει τώρα ανακληθεί και, σε μεγάλο βαθμό, αντικατασταθεί από εργασιακά καθεστώτα σωφρονιστικά που λειτουργούν κατ’ εντολήν του κράτους και εφαρμόζονται σε αναλώσιμους πληθυσμούς οι οποίοι κατοικούν στις, πολιτικά μη εκπροσωπήσιμες, νεκρές ζώνες της φυλετικής, έμφυλης και σεξουαλικοποιημένης (sexualised) φτώχειας. Για τους πληθυσμούς αυτούς η μόνη εναλλακτική στη χαμηλόμισθη, επισφαλή κοινωφελή εργασία (service work) είναι μια εγκληματοποιημένη άτυπη οικονομία εφαπτόμενη στο αχανές σύστημα εγκλεισμού των ΗΠΑ. Ιδιαίτερα οι ΗΠΑ έχουν λειτουργήσει ως παγκόσμιο μοντέλο για μια «νέα διακυβέρνηση της κοινωνικής ανασφάλειας» που θεμελιώνεται σε μια τιμωρητική έξαρση της επιτήρησης, της αστυνόμευσης και της φυλάκισης ως απάντησης στην εξαφάνιση της εξασφαλισμένης μισθωτής εργασίας.²⁸

Η «φυλή» έχει, κατ’ αυτόν τον τρόπο, ριζώσει σε δύο αλληλεπικαλυπτόμενες διαδικασίες κατανομής και ελέγχου. Η φυλετική διάκριση του παρελθόντος και του παρόντος λειτουργεί σωρευτικά και κατανέμει με άνισο τρόπο την επισφάλεια, την ανεργία και τον άτυπο χαρακτήρα της εργασίας σε ολόκληρη την οικονομία κατά μήκος «φυλετικών» και έμφυλων γραμμών. Ωστόσο, η «φυλή» έχει καταστεί λειτουργικό στοιχείο πολιτικών εγχειρημάτων κοινωνικού ελέγχου, κρατικών αλλά και του πεδίου των πολιτών (civilian), τα οποία ταξινομούν και ασκούν καταναγκασμό στα «άξια» και τα «ανάξια» τμήματα διαφόρων φυλετικών ομάδων ενώ καθορίζουν, ταυτόχρονα, την καταλληλότητά τους για την ιδιότητα του πολίτη. Διαβρώνοντας τον θεσμικό διαχωρισμό μεταξύ αστυνόμευσης, ασφαλειοποίησης (securitization) των συνόρων και παγκόσμιων πολεμικών επιχειρήσεων, ένα μαζικά επεκτεινόμενο κράτος ασφαλείας στέλνει πλέον κατά τη διάρκεια του βίου τους 1 στους 3 μαύρους στη φυλακή, απελαύνει σχεδόν μισό εκατομμύριο μετανάστες χωρίς χαρτιά τον χρόνο, έχει εξοντώσει από 100.000 μέχρι πάνω από ένα εκατομμύριο πολίτες μόνο στο Ιράκ και τώρα «ανεβάζει στροφές» για ένα πρόγραμμα «ύψωσης συνόρων» 46 δισεκατομμυρίων δολαρίων που περιλαμβάνει επιτήρηση με αυτόματες ιπτάμενες συσκευές (drones) και βιομετρική ανίχνευση κατά την έξοδο από τη χώρα. Η «φυλή» στον 21ο αιώνα αναδύεται απ’ αυτή τη μήτρα ασφαλειοποίησης.

5 Το πρόβλημα με την «τάξη»: η ταξική πολιτική ως πολιτική ταυτοτήτων

Καθώς μια ρητορική της φυλετικής διαφορετικότητας χρησιμοποιείται ευρέως για να συγκαλύψει ή ακόμα και να δικαιολογήσει την αυξανόμενη οικονομική ανισότητα, σύγχρονοι θεωρητικοί από τον Ζλαβόι Ζίζεκ και την Έλεν Μέικσινς Γουντ μέχρι τον Walter Ben Michaels ισχυρίζονται ότι αυτό που αποκαλούν πολυεθνικό ή νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, έχει φθάσει να υπεραμύνεται μιας «πολιτικής της φυλής» εναντίον μιας «ταξικής πολιτικής». Για τους κριτικούς αυτούς, τα κοινωνικά κινήματα που βασίζονται στην έννοια της ταυτότητας και, συγκεκριμένα, στη φιλελεύθερη πολυπολιτισμικότητα, είναι στην καλύτερη περίπτωση ουδέτερα και, στη χειρότερη, εχθρικά σε αυτό που ο Michaels θεωρεί ως το πλέον επείγον πρόβλημα, αυτό της ταξικής ανισότητας. Αντίστροφα, αντιρατσιστές θεωρητικοί, από τον Howard Winant μέχρι τον David Theo Goldberg, δεν κουράζονται να επιχειρηματολογούν για τη μη-αναγωγιμότητα της «φυλής» στην πολιτική οικονομία. Η θεσμικά επανενδυναμωμένη διαίρεση μεταξύ αντιρατσισμού και μαρξισμού έχει μακρά ιστορία. Δημοφιλείς, πρόσφατες ιστορικές θεωρήσεις της πολιτικής τροχιάς που διέγραψε η «Νέα Αριστερά» της δεκαετίας του 1960, έχει γίνει κοινός τόπος να αποδίδουν την ευθύνη για τον «κατακερματισμό» ενός ενιαίου επαναστατικού ταξικού υποκειμένου στην ανάδυση διαφόρων αντιρατσιστικών αγώνων: από τους εθνοτικούς εθνικισμούς των ΗΠΑ που ήταν ευθυγραμμισμένοι με τα αντιαποικιοκρατικά κινήματα των μέσων του 20^ου αιώνα στην Αφρική και την Ασία· μέχρι την κριτική των μαύρων φεμινιστριών στην κεντρικότητα των εμπειριών των λευκών, ετεροφυλόφιλων γυναικών της μεσαίας τάξης κατά τη διάρκεια του δεύτερου φεμινιστικού κύματος· και μέχρι αυτό που συντηρητικοί και φιλελεύθεροι κριτικοί έχουν θρηνήσει ως άνοδο μιας βαλκανιοποίησης της «πολιτικής των ταυτοτήτων».

Η ιδεολογική πόλωση των θεωρητικών παραδόσεων που θέτουν είτε το ζήτημα της φυλής είτε της τάξης, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως «ο άτυχος γάμος του αντιρατσισμού με τον μαρξισμό»²⁹. Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, με τον μαρασμό των μαρξιστικών αναλύσεων για τη «φυλή» και την αποικιοκρατία τριτοκοσμικού, μαοϊκού και γκεβαρικού τύπου καθώς και του τύπου των παγκοσμίων συστημάτων, ακαδημαϊκοί θεωρητικοί επικαλέστηκαν τον Μαρξ για να ξαναδιαβάσουν τη «φυλή» ως ιστορική ενδεχομενικότητα. Η «φυλή», τυπικά, διατηρείται στον ακαδημαϊκό μαρξιστικό λόγο ως μια κοινωνική διαίρεση στο εσωτερικό της εργατικής τάξης που «σπέρνεται» από τις οικονομικές ελίτ για να μειώσουν τους μισθούς, να κατακερματίσουν την εργατική εξεγερτικότητα και να δημιουργήσουν τη μόνιμη απειλή ενός μη-λευκού εφεδρικού στρατού εργασίας. Σε αυτές τις θεωρήσεις, η «φυλή» γίνεται μια λειτουργική ή παράγωγη συνιστώσα της ταξικής κυριαρχίας. Αυτή η λειτουργιστική ή «ταξικά αναγωγιστική» θεώρηση της «φυλής», έχει αμφισβητηθεί εκτεταμένα κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια από αντιρατσιστές διανοητές, αν και, συνήθως, η αμφισβήτηση αυτή δίνει έμφαση στη μη-αναγωγιμότητα ή τη σχετική αυτονομία της «φυλής» ως ενός από τα πολλά ισοδύναμα κι ωστόσο διαπεπλεγμένα συστήματα κυριαρχίας που μπορούν απλά να προστεθούν πάνω στην «τάξη». Τόσο οι μαρξιστικές όσο και οι αντιρατσιστικές θεωρίες ισχυρίζονται, αν και για εντελώς διαφορετικούς λόγους η καθεμία, ότι δεν υπάρχει συγκροτησιακή (constitutive) σχέση ανάμεσα στη «φυλή» και τον καπιταλισμό.

Οι σαρωτικές κριτικές που ασκήθηκαν στην «πολιτική των ταυτοτήτων» ή στη φιλελεύθερη πολυπολιτισμικότητα με όρους νεοφιλελεύθερης μυστικοποίησης, συγκαλύπτουν μια βαθύτερη έκθλιψη της ταυτοτικής (identitarian) λογικής που βρίσκεται επί τω έργω σε μια σοσιαλιστική και σοσιαλδημοκρατική «ταξική πολιτική». Το κλασικό εργατικό κίνημα, με την αντίληψή του για την «ταξική συνείδηση», οικοδομήθηκε πάνω στο όνειρο ότι η γενικευμένη κατάφαση μιας ταυτότητας της εργατικής τάξης θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως η βάση για μια εργατική ηγεμονία –στο πλαίσιο εθνικά συγκροτημένων ζωνών καπιταλιστικής συσσώρευσης–, συνεπώς και ως βάση για μια εργατική επανάσταση. Όπως συμβαίνει και με ένα μεγάλο κομμάτι της αντιρατσιστικής ακαδημαϊκής διανόησης, η μαρξιστική κριτική της πολιτικής ταυτοτήτων ανακατασκευάζει, τυπικά, τον καπιταλισμό ως πρόβλημα ταυτότητας, και συγκεκριμένα της εργατικής ταυτότητας, και ανάγει τη δομική εκμετάλλευση σε ανισότητες κατανομής του πλούτου. Εργατικοί αγώνες και αγώνες βασισμένοι στην ταυτότητα που σ’ αυτές τις θεωρήσεις υποτίθεται ότι διαφέρουν ποιοτικά, δομούνται στην πραγματικότητα από την ίδια λογική εκπροσώπησης που επιβεβαιώνει τις ταυτότητες μέσα στον καπιταλισμό. «Η ‘διαφορά’ που συγκροτεί την τάξη ως μια ‘ταυτότητα’», γράφει η Έλεν Μέικσινς Γουντ, «είναι εξ ορισμού μια σχέση ανισότητας και εξουσίας, με έναν τρόπο που δεν είναι αναγκαίος στη σεξουαλική ή την πολιτισμική ‘διαφορά’»:

Η εργατική τάξη, ως το άμεσο αντικείμενο της πιο θεμελιώδους και καθοριστικής – αν και σίγουρα όχι μοναδικής – μορφής καταπίεσης, και ως η μοναδική τάξη που τα συμφέροντά της δεν εξαρτώνται από την καταπίεση των άλλων τάξεων, μπορεί να δημιουργήσει, στον αγώνα της για να απελευθερωθεί η ίδια, τις συνθήκες για την απελευθέρωση όλων των ανθρώπων».³⁰

Αυτό το επιχείρημα της Γουντ αναδεικνύει τρία αλληλένδετα προβλήματα στην πλαισίωση της διάδρασης ανάμεσα σε συστήματα φυλετικής, έμφυλης και οικονομικής κυριαρχίας που ταλανίζουν τόσο τις μαρξιστικές κριτικές της «πολιτικής των ταυτοτήτων» όσο και τις σύγχρονες θεωρίες της φυλετικής διαφοράς. Αν για τη Γουντ, η φυλή, το φύλο και η σεξουαλικότητα είναι εξ ορισμού μη-οικονομικές κατηγορίες της κοινωνικής ζωής που ενδεικνύουν (index) την οικονομική ανισότητα μόνο ενδεχομενικά, τότε η θέση ότι οι ταυτότητες αυτές δεν είναι συγκροτησιακές του καπιταλισμού ως τέτοιου, αποτελεί απλά μια ταυτολογία. Η κατάργηση της σεξουαλικής ή φυλετικής κυριαρχίας, που εδώ κατανοούνται κατά κύριο λόγο ως κατάλοιπες μορφές ιστορικής αδικίας, δεν θα ήταν λοιπόν κατ’ αρχήν ασύμβατη με τον καπιταλισμό. Εν κατακλείδι, σύμφωνα με αυτόν τον συλλογισμό, η ποιοτική διαφορά ανάμεσα στην τάξη και άλλες μορφές ταυτότητας έγκειται στο γεγονός ότι η ταυτότητα της τάξης δεν μπορεί να καταστεί αντικείμενο πανηγυρισμού. Κι όμως, το επιχείρημα παραλείπει τη θεμελιώδη αντίφαση ανάμεσα στην κατάργηση της ταξικής ανισότητας και τον υπόρρητο φορέα της χειραφέτησης που αποτυπώνεται στη φιγούρα της εργατικής τάξης. Μπορεί η φτώχεια να μην αποτελεί μια μορφή διαφοράς που επιδέχεται «πανηγυρισμού», παρόλα αυτά η Wood παράγει μιαν υπόρρητη καταφατικού χαρακτήρα θεώρηση της εργατικής τάξης ως εκείνου του κοινωνικού φορέα που είναι ταυτόχρονα υπεύθυνος και ο μοναδικά ικανός να τερματίσει τον καπιταλισμό. Το ερώτημα του πώς η επιβεβαίωση μιας τέτοιας ταυτότητας θα μπορούσε να φέρει το τέλος της ταξικής καταπίεσης χωρίς απλά να επανεπιβεβαιώνει τον καπιταλισμό με τη μεταμφίεση της εργατικής αυτο-διαχείρισης, παραλείπεται σιωπηρά. Παρά την προσπάθεια να ασκήσει κριτική στη λογική των βασισμένων στην ταυτότητα αγώνων, η Wood προσφέρει τελικά αυτό που θέλω να αποκαλώ μια καταφατικού χαρακτήρα πολιτική, δομικά μη-διακρίσιμη από ανάλογες καταφατικές θεωρήσεις της φυλετικής και έμφυλης διαφοράς.

Κι αν δεν επικεντρώναμε τους αντιρατσιστικούς αγώνες στη διαφορά αλλά στην κυριαρχία; Το να κατανοήσουμε τη «φυλή» όχι ως ένα σημάδι της διαφοράς αλλά ως ένα σύστημα κυριαρχίας, θέτει το ερώτημα της υλικής κατάργησης της «φυλής» ως δείκτη δομικής υποταγής. Τόσο οι αντιρατσιστικές κριτικές των μαρξισμών του ταξικού αναγωγισμού όσο και οι μαρξιστικές κριτικές των φιλελεύθερων μεταρρυθμιστικών, «απλώς πολιτισμικών»³¹ αντιρατσισμών, παρασιωπούν τις (ενοχλητικές γι’ αυτές) στρατηγικού χαρακτήρα ομοιότητες ανάμεσα στους αυξανόμενα απελπισμένους, αμυντικούς αγώνες του εργατικού κινήματος στις ΗΠΑ και τις βασισμένες στη φυλή και το φύλο «πολιτικές ταυτότητας», απέναντι στις οποίες τίθεται με τόση συνέπεια αυτό το κίνημα. Όπως αποκάλυψαν, τόσο δραματικά, οι εργατικοί αγώνες στο Γουισκόνσιν το 2011, η στροφή του εργατικού κινήματος στις ΗΠΑ προς το κράτος και τις εκλογικές πολιτικές προκειμένου να εξασφαλίσει το ίδιο του το δικαίωμα να υπάρχει, καθρεφτίζει την εξαιρετική δυσκολία εξασφάλισης, ακόμα και κατ’ ελάχιστον, φυλετικών προγραμμάτων αναδιανομής στον απόηχο των προγραμμάτων της «Μεγάλης Κοινωνίας» (Great Society)³² της δεκαετίας του 1960. Αυτό είναι σαν να λέμε ότι σε μια εποχή φθίνουσας συμμετοχής στη μαζική εργασία και στις οργανώσεις πολιτικών δικαιωμάτων, οι προοπτικές είναι ιδιαιτέρως αμυδρές τόσο για μια «πολιτική της φυλής» όσο και για μια «ταξική πολιτική». Η μετατόπιση της αναλυτικής εστίασης από τη διαφορά στην κυριαρχία κατευθύνει την προσοχή μας στη διαπλοκή (entanglement) της φυλής και του περιττεύειν, καθώς και της φυλετικοποιητικής επίδρασης της βίας, της φυλάκισης και του πολέμου. Απορρίπτοντας μια κατανόηση του καπιταλισμού ως μιας μηχανής φυλετικής ανόδου με αυξανόμενα συμπεριληπτικό χαρακτήρα και του κράτους ως του έσχατου εγγυητή της πολιτικής ισότητας, ένας αντιρατσισμός της κατάργησης θα απέρριπτε κατηγορηματικά τη συνεχιζόμενη επιβεβαίωση της θεμελιώδους ευπρέπειας, της παραγωγικότητας ή του πατριωτισμού των φυλετικοποιημένων ομάδων ως τρόπου καθορισμού της σχετικής καταλληλότητάς τους για τη φυλετική κυριαρχία. Ξεκινώντας από ριζικά διαφορετικές ιστορίες φυλετικοποίησης, αντιρατσιστικοί αγώνες καταργητικού χαρακτήρα θα στόχευαν να αποδιαρθρώσουν τον μηχανισμό της «φυλής» στην καρδιά της φαντασίωσης μιας τυπικής ελευθερίας, εκεί όπου το «οριακό σημείο της καπιταλιστικής ισότητας κείται γυμνό ως ο κεντρικός πρωταγωνιστής της φυλετικής διάταξης».³³

1 Βλ., «Η Λογική του Φύλου» στην παρούσα έκδοση.

2 [Σ.τ.Μ.] Ο επιφαινομεναλισμός (epiphenomenalism) είναι φιλοσοφική θεώρηση σύμφωνα με την οποία η σκέψη και η συνείδηση δεν είναι παρά επιφαινόμενα οργανικών διαδικασιών.

3 Βλ., τις Nancy Fraser και Linda Alcoff, οι οποίες διατυπώνουν θεωρητικές απόψεις λεπτών αποχρώσεων, αν και αντιτιθέμενων σε μεγάλο βαθμό, σχετικά με τις πολιτικές δυνατότητες και τα όρια της «πολιτικής των ταυτοτήτων». Όπως υποστηρίζει το παρόν άρθρο, και οι δύο αυτές θέσεις διαπνέονται από την ιστορική υπόσχεση ενός υποκειμένου με χαρακτήρα σοσιαλδημοκρατικού συνασπισμού, που θα ένωνε την εργατική, φεμινιστική και αντιρατσιστική εξόρμηση. Βλ., Alcoff, Visible identities: Race, Gender, and the Self (Oxford University Press 2006) · και Fraser, ‘Rethinking Recognition’, New Left Review 3 (May-June 2000).

4 Βλ., «Αυθορμησία, διαμεσολάβηση, ρήξη», στην παρούσα έκδοση.

5 Christopher Kyriakides and Rodolfo Torres, Race Defaced: Paradigms of Pessimism, Politics of Possibility (Stanford University Press 2012), 119.

6 Barbara J. Fields, ‘Whiteness, racism, and identity’, International Labor and Working Class History 60 (Φθινόπωρο 2001), 48-56.

7 [Σ.τ.Μ.] Η σύμβαση υποτέλειας αποτελούσε σύστημα εργασίας εφαρμοζόμενο στις αγγλικές αποικίες στη Βόρεια Αμερική και αλλού κατά τον 17^ο και 18^ο αιώνα. Σύμφωνα με αυτό κάποιος μετανάστης-τρια από τη μητρόπολη «ξεχρέωνε» για τα έξοδα μεταφοράς του αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να υπηρετεί κάποιο αφεντικό για ορισμένο χρόνο.

8 Βλ., Nikhil Pal Singh, ‘Racial Formation in an Age of Permanent War’ in Daniel HoSang, Oneka LaBennett, and Laura Pulido, eds., Racial Formation in the Twenty-First Century (University of California 2012), 276-301.

9 Η διακήρυξη του Μαρξ ότι: «Η εργασία των ανθρώπων με λευκή επιδερμίδα δεν μπορεί να χειραφετηθεί εκεί όπου στιγματίζεται η εργασία των ανθρώπων με μαύρη επιδερμίδα» αναφέρεται συχνά από τους υπερασπιστές του όπως και οι καταγγελίες του για τον ρατσισμό κατά των Ιρλανδών. Λιγότερο συχνά αναφέρονται οι απόψεις του Μαρξ και του Ένγκελς για τους «τεμπέληδες Μεξικάνους» και για το ότι η αιτία της πολιτικής ανωριμότητας του Λαφάργκ, γαμπρού του Μαρξ, είναι το «στίγμα της νέγρικης κληρονομιάς του» και το «κρεολικό αίμα του». Βλ., Μαρξ, Κ. (1978α). Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Τόμος Πρώτος. Αθήνα: Σύγχρονη εποχή, σελ. 314∙ Ένγκελς, Φ. (1985). «Ο Δημοκρατικός Πανσλαβισμός [και οι ιστορικές προοπτικές των Σλάβων της ευρωπαϊκής Τουρκίας]» στο Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς. Η Ελλάδα, η Τουρκία και το ανατολικό ζήτημα. Αθήνα: Γνώση, σελ. 85· Babacar Camara, Marxist Theory, Black/African Specificities, and Racism (Lexington 2008), 71-2.

10 Derek Sayer, ‘Introduction to Readings from Karl Marx’ (Routledge 1989), ixx-xx.

11 Stuart Hall, ‘Race, Articulation, and Societies Structured in Dominance’, Black British Cultural Studies (University of Chicago Press 1996), 55.

12 Michael Omi and Howard Winant, «Racial Formation in the United States» (Routledge 1994).

13 Για μαρξιστικές προσεγγίσεις εναλλακτικές στην γκραμσιανή ανάλυση της ηγεμονίας, βλ., Bonefeld, Holloway, Richard Gunn, and Kosmas Psychopedis Open Marxism, vols. 1-3 (Pluto 1995).

14 Frank Wilderson III, ‘Gramsci’s Black Marx: Whither the Slave in Civil Society?’ Social Identities 9 (2003), 230.

15 Ό.π., σελ. 230.

16 Ό.π., σελ, 225.

17 Για μια μακροσκελή κριτική του μύθου της φυλετικής και έμφυλης ουδέτερης συμμετοχικής ομοτιμίας, που κυριαρχεί σε μεγάλα τμήματα της σκέψης τα οποία βασίζονται σε «κοινωνικά συμβόλαια», δείτε Charles W. Mills, «The Racial Contract» (Cornell UP 1997)· Carole Pateman, «The Sexual Contract» (Stanford UP 1988); Pateman και Mills, «Contract and Domination» (Polity 2007).

18 Wilderson, ‘Gramsci’s Black Marx: Whither the Slave in Civil Society?’, 225.

19 Βλ., Evelyn Nakano Glenn, ‘From Servitude to Service Work: Historical Continuities in the Racial Division of Paid Reproductive Labor’, Signs 18: 1 (1992), 1-43.

20 Όπως έχει παρατηρήσει η P. Valentine, «αυστηρές προσπάθειες να εμπλακεί κανείς με και να ενσωματώσει αναλύσεις για τη φυλή που δεν εναρμονίζονται άψογα (seamlessly mesh) με τις μαρξιστικές κατηγορίες, θα απαιτήσουν αναπόφευκτα τόσο μια αναθεώρηση μερικών από αυτές τις κατηγορίες όσο και την αμφισβήτηση μερικών εδραιωμένων ορθοδοξιών της αντιρατσιστικής σκέψης», P. Valentine, ‘The Gender Distinction in Communisation Theory’, Lies 1 (2012), 206. Το παρόν άρθρο είναι εν μέρει μια προσπάθεια ανταπόκρισης σε αυτήν την πρόσκληση.

21 [Σ.τ.Μ.] Η προέλευση του ονόματος «Jim Crow» έχει συχνά αποδοθεί στον «Jump Jim Crow», μια καρικατούρα των μαύρων χορευτών και τραγουδιστών παιγμένη από τον λευκό ηθοποιό Thomas D. Rice βαμμένο μαύρο, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1832. Ως αποτέλεσμα της φήμης του Rice, το όνομα Jim Crow είχε φτάσει ήδη από το 1838 να γίνει μια μειωτική έκφραση που σήμαινε τον «νέγρο». Η διατύπωση «νόμοι του Jim Crow» (Jim Crow Laws) αναφέρεται στο ρατσιστικό καθεστώς φυλετικού διαχωρισμού που θεσπίστηκε στον Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών στα τέλη του 19^ου αιώνα και τερματίστηκε νομικά, ως επί το πλείστον, το 1964 με τον Νόμο για τα Πολιτικά Δικαιώματα (Civil Rights Act).

22 Μαρξ, ό.π., σελ. 775.

23 [Σ.τ.Μ.] Η γη του κανενός. Όρος αναγόμενος στο ρωμαϊκό δίκαιο ο οποίος αναφέρεται σε περιοχές στις οποίες (θεωρείται πως) κανένα κράτος δεν ασκεί κυριαρχία.

24 Mike Davis, Planet of Slums (Verso 2006), 19.

25 [Σ.τ.Μ] Εδώ η τοποθέτηση των εθνοτικών (ethnic) ιεραρχιών εντός του έθνους φανερώνει μια εννόηση του τελευταίου που δεν οργανώνεται γύρω από την υποτιθέμενη κοινή καταγωγή και τον κοινό πολιτισμό. Η έννοια του έθνους στην περίπτωση αυτή αναφέρεται στην εθνική/κρατική επικράτεια ή/και στην ιδιότητα του πολίτη στην οποία (είναι δυνατό να) συμπεριλαμβάνονται άνθρωποι διαφορετικής καταγωγής.

26 Πρόσφατες μελέτες της ιστορίας της ένοπλης αυτοάμυνας στο Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα, ομάδων όπως, για παράδειγμα, οι Διάκονοι για την Άμυνα και τη Δικαιοσύνη (Deacons for Defense and Justice), έχουν τονίσει την πολυπλοκότητα της αφοσίωσης των ακτιβιστών του κινήματος στη στρατηγική της μη-βίας του Γκάντι. Βλ., Akinyele Omowale Umoja, We Will Shoot Back: Armed Resistance in the Mississippi Freedom Movement (NYU Press 2013) · Simon Wendt, The Spirit and the Shotgun: Armed Resistance and the Struggle for Civil Rights (University Press of Florida 2007).

27 Για να είμαστε ξεκάθαροι, αυτοί οι πληθυσμοί δεν βρίσκονται εκτός αλλά σταθερά εντός του καπιταλισμού –με μια σειρά ρυθμίσεων της εργασίας, που επιβάλλονται από μια σειρά τιμωρητικών μηχανισμών του κράτους– έτσι ώστε, μολονότι ο μισθός δεν διαμεσολαβεί πια άμεσα τη συλλογική πρόσβαση σε βασικές ανάγκες, όπως το φαγητό και η στέγαση, μια τεράστια παράτυπη οικονομία έχει αναδυθεί για να εξασφαλίσει τα βασικά μέσα επιβίωσης. Στο παράδειγμα της μερικής προλεταριοποίησης του αγροτικού πληθυσμού στην Κίνα και της δημιουργίας μιας μαζικής εργατικής δύναμης 160 εκατομμυρίων μεταναστών από την ύπαιθρο, οι εργάτες γης ή οι μικροαγρότες έχουν συχνά γίνει άμισθοι, αυτοαπασχολούμενοι εργάτες του τομέα της παράτυπης οικονομίας. Το όνειρο του ιστορικού εργατικού κινήματος (ένα όνειρο που ήταν, επίσης, το στήριγμα του κινήματος πολιτικών δικαιωμάτων στις ΗΠΑ και μιας σειράς αντιαποικιακών εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων) για την προοδευτική ενσωμάτωση στον μισθό, προσέκρουσε στην πραγματικότητα της μόνιμης δομικής ανεργίας και περιττότητας (superfluity) .

28 Loïc Wacquant, Punishing the Poor: The Neoliberal Government of Social Insecurity (Duke University Press 2009). Για μια συζήτηση σχετικά με το πώς αναπτύχθηκε ένα τέτοιο μοντέλο στην περίπτωση της Βρετανίας, βλ., ‘A Rising Tide Lifts All Boats’, στο παρόν τεύχος.

29 [Σ.τΜ.] Στο σημείο αυτό υπονοείται το άρθρο της Heidi Hartman (1979), ‘The Unhappy Marriage of Marxism and Feminism: Towards a More Progressive Union’. Βλ., «Ο άτυχος γάμος του μαρξισμού με το φεμινισμό: για μια πιο προοδευτική ένωση». Το κείμενο είναι προσβάσιμο στο http://www.genderpanteion.gr/gr/didaktiko_pdf/Hartmann_Feminism_Marxism.pdf.

30 Βλ., Γουντ, Ε. Μ. (1998). Η δημοκρατία ενάντια στον καπιταλισμό: για μια ανανέωση του ιστορικού υλισμού. Αθήνα: Στάχυ, σελ. 258· και ‘Marxism Without Class Struggle?’ Socialist Register 20 (Merlin 1983), 242.

31 [Σ.τ.Μ] Στο σημείο αυτό υπάρχει έμμεση αναφορά στο άρθρο της Judith Butler ‘Merely Cultural’. Βλ., Butler, J.(2005). «Ο Μαρξισμός και το ‘απλώς πολιτισμικό’». Θέσεις 93.

32 [Σ.τ.Μ.] Ο όρος Μεγάλη Κοινωνία (Great Society) αναφέρεται σε μια σειρά κρατικών προγραμμάτων της δεκαετίας του 1960 στις ΗΠΑ, τα οποία στόχευαν στην εξάλειψη της φτώχειας και της φυλετικής αδικίας.

33 Kyriakides and Torres, Race Defaced: Paradigms of Pessimism, Politics of Possibility, 36.

Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου

ως διαλεκτική της ταξικής πάλης1

Endnotes #2

Το ίδιο το κεφάλαιο είναι η κινούμενη αντίφαση: προσπαθεί να περιορίσει τον χρόνο εργασίας στο ελάχιστο, ενώ από την άλλη μεριά τοποθετεί τον χρόνο εργασίας σαν μοναδικό μέτρο και πηγή του πλούτου².

Η συσσώρευση του κεφαλαίου και η ταξική πάλη

Η θεωρητική κριτική των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων απορρέει από την πραγματικότητα αυτών των σχέσεων, δηλαδή, από τη σχέση εκμετάλλευσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο. Αυτή η θεωρία είναι πρακτικά αναστοχαστική: τοποθετεί τον εαυτό της εντός της ταξικής πάλης και παράγεται από αυτήν³. Ως τέτοια, είναι εμμενώς κριτική: είναι η θεωρητική έκφραση των αντιφάσεων που ενυπάρχουν στην ολότητα των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων.

Οι εσωτερικές αντιφάσεις στη δυναμική της καπιταλιστικής συσσώρευσης μπορούν να θεωρητικοποιηθούν σε διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης: ως αντιφάσεις ανάμεσα στην αξία χρήσης και την αξία· ανάμεσα στη συγκεκριμένη και την αφηρημένη εργασία· ανάμεσα στην αναγκαία εργασία και την υπερεργασία· ανάμεσα στη συσσώρευση της αξίας και την τάση για απο-ουσιοποίηση αυτού που τίθεται ως πηγή της· και, πιο συγκεκριμένα, ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο. Αν η ολότητα των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων οφείλει να θεωρητικοποιηθεί ως μια πολύπλοκη, αντιφατική ολότητα, ως η «κινούμενη αντίφαση», τότε οι αντιφάσεις σε ένα απλούστερο, περισσότερο αφηρημένο επίπεδο πρέπει να συλληφθούν ως καθορισμένες στιγμές της ίδιας αυτής ολότητας. Καθεμιά από αυτές τις στιγμές αποκτά τη δραστικότητά της μονάχα εντός της ολότητας των σχέσεων που τις συγκροτούν. Έτσι, για παράδειγμα, η εμμενής στην εμπορευματική μορφή αντίφαση ανάμεσα στην αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία είναι μια καθορισμένη στιγμή της καπιταλιστικής ταξικής σχέσης: δεν υπάρχει ανταλλακτική αξία χωρίς γενικευμένη εμπορευματική παραγωγή και δεν υπάρχει γενικευμένη εμπορευματική παραγωγή χωρίς την εκμετάλλευση ενός προλεταριάτου από το κεφάλαιο.

Κατά τον ίδιο τρόπο, έπεται ότι η ταξική αντίφαση και η αντιφατική πορεία της συσσώρευσης του κεφαλαίου δεν μπορούν να αντιδιασταλούν κατηγορηματικά η μία προς την άλλη. Οι εμμενείς τάσεις στη συσσώρευση του κεφαλαίου είναι καθορισμένες στιγμές της ταξικής σχέσης. Σε ένα ορισμένο επίπεδο αφαίρεσης, είναι δυνατό να καταδειχθεί ότι οι εσωτερικές αντιφάσεις στην καπιταλιστική συσσώρευση τείνουν να υπονομεύουν την ίδια τη βάση της. Σε ένα πιο συγκεκριμένο επίπεδο, η ιστορική πορεία της συσσώρευσης του κεφαλαίου δεν είναι παρά η αντιφατική ανάπτυξη της σχέσης εκμετάλλευσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο· η ιστορία της είναι η ιστορία της ταξικής πάλης.

Η καπιταλιστική ροπή προς την παραγωγή υπεραξίας είναι, παραδόξως, ροπή τόσο προς την εκμετάλλευση της εργασιακής δύναμης όσο, ταυτόχρονα, και προς την αποβολή της από την παραγωγική διαδικασία. Το κεφάλαιο εξωθείται από την ίδια του τη δυναμική, έτσι όπως η τελευταία μεσολαβείται από τον ανταγωνισμό μεταξύ κεφαλαίων, να μειώσει την αναγκαία εργασία στο ελάχιστο. Η αναγκαία εργασία, ωστόσο, αποτελεί τη βάση επί της οποίας μπορεί να αντλεί υπεραξία. Η αναγκαία εργασία είναι για το κεφάλαιο πάντοτε και πολύ περισσότερη και πολύ λιγότερη απ’ ό,τι χρειάζεται.

Η σχέση της εκμετάλλευσης είναι, ευθύς εξαρχής, ενδογενώς ανταγωνιστική. Υπάρχει μια τάση μακράς διάρκειας για το κεφάλαιο, σε αυτή την ήδη ανταγωνιστική σχέση, να παράγει περισσότερους προλετάριους από όσους μπορεί να εκμεταλλευτεί επικερδώς. Καθώς συσσωρεύεται, το κεφάλαιο έχει την τάση να εκμεταλλεύεται λιγότερους εργάτες, αποβάλλοντας εργατική δύναμη από την παραγωγή (τόσο σχετικά όσο και, εν τέλει, απόλυτα), και προσπαθεί να αυξήσει το ποσοστό εκμετάλλευσης στο σχετικά απομειωμένο εργατικό δυναμικό. Οι προλετάριοι είναι αναγκασμένοι να αγωνίζονται ενάντια και στις δυο πτυχές αυτής της τάσης.

Από τα παραπάνω γίνεται εμφανές ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο για μια αφαίρεση από την ταξική πάλη που θα μας επέτρεπε να σκεφτούμε πώς μπορεί να είναι η «κανονική διαδικασία συσσώρευσης». Ομοίως, δεν υπάρχει και εξωτερική ή αιτιακή σχέση ανάμεσα στην καπιταλιστική συσσώρευση και την ταξική πάλη: η δυναμική της καπιταλιστικής συσσώρευσης είναι μια δυναμική της ταξικής πάλης. Προλεταριάτο και κεφάλαιο βρίσκονται σε μια σχέση αμοιβαίας συνεπαγωγής μεταξύ τους: κάθε πόλος αναπαράγει τον άλλον, έτσι ώστε η μεταξύ τους σχέση να είναι αυτοαναπαραγόμενη. Η σχέση είναι, εντούτοις, ασύμμετρη, καθώς είναι το κεφάλαιο που υπάγει την εργασία των προλετάριων.

Η κίνηση των οικονομικών κατηγοριών είναι η πραγμοποιημένη έκφραση της ταξικής σχέσης. Γι’ αυτό και η ισχύς της προσέγγισης ορισμένων θεωρητικών που συνδέονται με τον Ανοιχτό Μαρξισμό (Open Marxism), για παράδειγμα, έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι κατανοούν τις οικονομικές κατηγορίες –χρήμα, επιτόκια κ.ο.κ.– ως μεσολαβημένες μορφές της ταξικής πάλης⁴. Οι εν λόγω αυτό-κινούμενες οικονομικές κατηγορίες αποτελούν πραγμοποιημένες μορφές της δραστηριότητας της ίδιας της τάξης, οι οποίες αυτονομούνται (“ορθώνονται στα πισινά τους πόδια”⁵) και συγκροτούν τον εαυτό τους ως κεφάλαιο – ως τον ανταγωνιστικό, προς το προλεταριάτο, πόλο μέσα στη σχέση αμοιβαίας συνεπαγωγής. Η συσσώρευση του κεφαλαίου προκύπτει από τη σχέση εκμετάλλευσης που πάντοτε ήδη είναι μια σχέση πάλης· αντίστροφα, η ταξική πάλη είναι πάντοτε ήδη μια προσδιορισμένη σχέση σύμφωνα με τις αδήριτες ανάγκες της αξιοποίησης του κεφαλαίου.

Με τα παραπάνω αμφισβητούνται εκ βάθρων οι δυϊστικές αντιλήψεις που τοποθετούν τη συσσώρευση του κεφαλαίου από τη μια πλευρά και την ταξική πάλη από την άλλη, και οι οποίες χαρακτήρισαν τις περισσότερες εκδοχές του μαρξισμού στον 20ό αιώνα⁶. Αν συλλάβουμε την κινούμενη αντίφαση ως την ενική κίνηση της ολότητας των καπιταλιστικών σχέσεων –την ιστορική ανάπτυξη της σχέσης εκμετάλλευσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο ταυτόχρονα ως ιστορική πορεία της συσσώρευσης και ως πορεία της ταξικής πάλης– τότε είναι αυτή η αντίφαση που τελικά προσδιορίζει την επαναστατική δράση του προλεταριάτου ως ενός πόλου της αντίφασης⁷. Η δράση του προλεταριάτου που καταργεί τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις είναι η εμμενώς παραγόμενη άρση της σχέσης εκμετάλλευσης. Εξίσου πρέπει να αναγνωριστεί και ότι δεν υπάρχουν «γραμμές διαφυγής» ούτε “έξοδοι” από την καπιταλιστική ταξική σχέση. Ακόμα και αν η σχέση εκμετάλλευσης παράγει το δικό της “εξωτερικό” μέσω της τάσης για την παραγωγή πλεονάζοντος κεφαλαίου και πλεονάζοντος πληθυσμού, αυτοί οι αυξανόμενοι αριθμοί προλετάριων, των οποίων η εργασιακή δύναμη πλεονάζει ως προς τη συσσώρευση, παραμένουν εντός της καπιταλιστικής ταξικής σχέσης⁸.

***

Αν το κεφάλαιο είναι η πραγμοποιημένη μορφή της δραστηριότητας του προλεταριάτου, με την οποία έρχεται αντιμέτωπο στη σχέση εκμετάλλευσης –η ίδια του η δραστηριότητα που αφαιρείται από αυτό, γίνεται ιδιοποιήσιμη ως κεφάλαιο και υπάγεται στη μορφή της αυτοαξιοποιούμενης αξίας– τότε ακόμα και το πιο συγκεκριμένο επίπεδο της ταξικής σχέσης τελεί υπό την εξουσία του αφηρημένου. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής χαρακτηρίζεται από την “κυριαρχία των αφαιρέσεων”⁹.

Ως αυτοαξιοποιούμενη αξία, το κεφάλαιο είναι μια πραγματική αφαίρεση. Ο ένας πόλος της σχέσης εκμετάλλευσης είναι αυτοκινούμενη πραγματική αφαίρεση. Η αυτοκίνησή της μεσολαβείται, φυσικά, από τη σχέση της με τον άλλο πόλο της σχέσης, το προλεταριάτο, αλλά και τα υλικά συμφέροντα των δρώντων παραγόντων του υπό ανθρώπινη μορφή και όσων επωφελούνται από αυτή, των φορέων της κεφαλαιακής σχέσης. Στην πορεία της αυτοαξιοποίησής του, το κεφάλαιο λαμβάνει μέσα από μια ποικιλία κινήσεων το σχήμα του χρηματικού κεφαλαίου (συμπεριλαμβανομένης της πληθώρας των μορφών του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου), του παραγωγικού κεφαλαίου και του εμπορευματικού κεφαλαίου. Έτσι, ακόμα κι αν στην πορεία της κυκλοφορίας του υποστασιοποιείται υλικά, παραμένει, κατά την έννοιά του, μια αυτοκινούμενη πραγματική αφαίρεση· η αυτοεπέκταση του αφηρημένου πλούτου.

Συνεπώς, αν και η εμμενής (δηλαδή, εντοπισμένη στο πεδίο της πρακτικής δράσης) κριτική των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων εκκινεί από μια φαινομενολογική αφετηρία –τη χαοτικά βιωμένη εμπειρία αυτών των σχέσεων και της ταξικής πάλης– έρχεται αμέσως αντιμέτωπη με τις πραγματικές αφαιρέσεις που διέπουν αυτές τις σχέσεις. Η θεωρητική κριτική της καπιταλιστικής ταξικής σχέσης πρέπει, επομένως, να αναπαράγει την κίνηση των πρακτικά αφηρημένων μορφών που τη συνιστούν. Η εμπορευματική, η χρηματική και η κεφαλαιακή μορφή της αξίας είναι μορφές που μεσολαβούν τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις – η κριτική τους είναι μια κριτική της κοινωνικής μορφής. Μια εμμενής κριτική αυτών των μορφών ιχνηλατεί εκ νέου την αντιφατική τους κίνηση από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο, ανασυγκροτώντας την πολύπλοκη ολότητα της καπιταλιστικής ταξικής σχέσης: την κινούμενη αντίφαση.

Η αρχιτεκτονική της συστηματικής διαλεκτικής του κεφαλαίου

Ήταν απαραίτητο να κάνουμε αυτά τα προλογικά σχόλια επειδή η αρχιτεκτονική της συστηματικής διαλεκτικής του κεφαλαίου εγείρεται επί ενός αρκετά αφηρημένου θεμελίου σε σχέση με την ολότητα των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων: της αξίας του εμπορεύματος. Όπως θα δούμε, όμως, η αξία αποδεικνύεται μια ολοποιητική κατηγορία, τέτοια ώστε η κίνησή της να είναι η αντιφατική κίνηση της ολότητας των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων – δηλαδή, της καπιταλιστικής ταξικής σχέσης.

Η ανακατασκευή της μαρξικής συστηματικής διαλεκτικής του κεφαλαίου που παρουσιάζουμε εδώ βασίζεται, από πολλές απόψεις, σε αυτή που εισήγαγε ο Chris Arthur¹⁰. Στο περίτεχνα επεξεργασμένο σχήμα του Arthur, η αξία αποτελεί μια προσωρινή θεμελιωτική κατηγορία σε μια προοδευτικά αυτοσυγκεκριμενοποιούμενη και αναδραστικά αυτοθεμελιούμενη διαλεκτική, στην οποία οι εσωτερικές αντιφάσεις παράγουν την κίνηση από τη μια κατηγορία στην επόμενη. Σημείο εκκίνησης είναι η επιφάνεια της καπιταλιστικής κοινωνίας – ήτοι, η σφαίρα της κυκλοφορίας και η ανταλλαγή των εμπορευμάτων. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι είναι μόλις στο 7o κεφάλαιο του 1ου τόμου του Κεφαλαίου που ο Μαρξ κατέρχεται στον “απόκρυφο τόπο της παραγωγής”¹¹ για να λύσει το μυστήριο της προέλευσης της υπεραξίας. Πράγματι, ο Arthur ισχυρίζεται ότι ο Μαρξ εισάγει μάλλον πολύ νωρίς στη διαλεκτική την εργασία ως περιεχόμενο ή ουσία της αξίας – στην ανακατασκευή του Arthur, η διαλεκτική των μορφών της αξίας είναι μια διαλεκτική καθαρών μορφών, οι οποίες παράγονται από τη γενικευμένη ανταλλαγή εμπορευμάτων, άσχετα από το περιεχόμενο που αυτές οι μορφές προσλαμβάνουν στην παραγωγική διαδικασία του κεφαλαίου στο σύνολό της¹². Από τη γενικευμένη ανταλλαγή των εμπορευμάτων ανακύπτει μια διαλεκτική της αξίας, του αφηρημένου πλούτου, που προχωράει αφαιρετικά από το περιεχόμενο ή την ουσία της αξίας – δηλαδή, αφαιρετικά από την εργασία. Πρόκειται για τη διαλεκτική της επέκτασης του αφηρημένου πλούτου. Για να θεμελιωθεί η ίδια, ωστόσο, η επέκταση του αφηρημένου πλούτου οφείλει να θέσει τον εαυτό της ως την αλήθεια του υλικού κόσμου της ανθρώπινης κοινωνικής πρακτικής – πρέπει, δηλαδή, να κατοχυρώσει τον εαυτό της ως την αλήθεια αυτού του κόσμου με την υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο.

Η διαλεκτική των καθαρών μορφών αναδύεται στη σφαίρα της κυκλοφορίας από την ανταλλαγή των εμπορευμάτων. Από την άποψη της ολότητας της παραγωγικής διαδικασίας του κεφαλαίου, ως ενότητας των σφαιρών της παραγωγής και της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων, η παραγωγή είναι τελεολογικά προσανατολισμένη στην ανταλλαγή – ή, ειδικότερα, στην αξιοποίηση της αξίας. Η εργασία υπάγεται στην κεφαλαιακή μορφή της αξίας. Η παραγωγή προσδιορίζεται μορφικά ως καπιταλιστική παραγωγή – δηλαδή, ως η διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου. Είναι, ασφαλώς, κοινότοπη η διαπίστωση ότι δεν υπάρχει ανταλλαγή χωρίς να έχει προηγηθεί κάποια παραγωγή. Θα ήταν, όμως, λάθος να ισχυριστούμε ότι η εργασία αποτελεί συγκροτητική αρχή της διαλεκτικής των καθαρών μορφών της αξίας. Στην αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, η λογική του κεφαλαίου ως μορφής της αξίας, αποκτά το προβάδισμα σε σχέση με την εργασιακή διαδικασία – υπάγει τη διαδικασία και θέτει εαυτήν ως την αλήθεια της. Με την υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο, η εργασιακή διαδικασία προσδιορίζεται μορφικά ως η παραγωγική διαδικασία του κεφαλαίου. Η λογική της συσσώρευσης του κεφαλαίου επιβάλλεται στην παραγωγή για τις ανθρώπινες ανάγκες. Το κεφάλαιο είναι το άλφα και το ωμέγα αυτής της διαδικασίας. Πρόκειται για τη διεστραμμένη επιβολή της λογικής/οντολογικής προτεραιότητας του κεφαλαίου έναντι της παραγωγικής δραστηριότητας, έτσι που οι παραγωγοί να μην αναπαράγονται (ή να μην έχουν τη δυνατότητα να αυτοαναπαράγονται) ως σκοποί οι ίδιοι για τον εαυτό τους¹³.

Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου είναι η λογική αλληλοσυσχέτιση¹⁴ των κατηγοριών που προσδιορίζουν μορφικά την κοινωνική πρακτική στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Η προσέγγιση του Arthur ανασυγκροτεί τη λογική/οντολογική προτεραιότητα του κεφαλαίου, ως μια λογική καθαρών μορφών, έναντι της κοινωνικής πρακτικής που προσδιορίζεται μορφικά από αυτό. Στη συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου, ωστόσο, προκειμένου το κεφάλαιο να επισφραγίσει την αξίωση της αλήθειας του –δηλαδή, την αξίωση να αποτελεί την αλήθεια της κοινωνικής πρακτικής– δεν αρκεί μόνο να υπάγει την εργασία. Πρέπει, επίσης, και να αναπαράγει τον διαχωρισμό ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασιακή δύναμη – πράγμα που θα πει, πρέπει να θέτει τις προϋποθέσεις του. Δεν υπάρχει συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου χωρίς αυτόν τον πρότερο διαχωρισμό. Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου μπορεί να πραγματωθεί μονάχα ως αυτοθεμελιούμενη (μολονότι εσωτερικά αντιφατική και, εν τέλει, αυτο-υπονομευόμενη) διαδικασία όταν το κεφάλαιο θέτει κατ’ αυτόν τον τρόπο τις προϋποθέσεις του. Καθώς αρθρώνεται, λοιπόν, η εμμενής κριτική των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, η αναπαραγωγή –η αναπαραγωγή της ταξικής σχέσης, όντας η ίδια εγγενώς μια σχέση πάλης– αποκτά κεντρική σπουδαιότητα ως κατηγορία. Η ταξική πάλη είναι ταυτόχρονα προϋπόθεση και αποτέλεσμα της συστηματικής διαλεκτικής.

Ένας άλλος τρόπος να καταδειχθεί αυτό είναι να πούμε, όπως κάναμε προηγουμένως, ότι δεν υπάρχει κοινωνία της γενικευμένης εμπορευματικής παραγωγής χωρίς την καπιταλιστική εκμετάλλευση των εργατών. Ο νόμος της αξίας μόνο σε αυτή τη βάση μπορεί να λειτουργήσει. Χωρίς ανθρώπινες σχέσεις και πρακτικές που συντηρούνται “υπό τη μορφή της άρνησής τους”¹⁵ μέσω της διεστραμμένης, φετιχιστικής μορφής των οικονομικών κατηγοριών, δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν οικονομικές κατηγορίες: ούτε αξία, ούτε εμπορεύματα, ούτε χρήμα ή κεφάλαιο¹⁶. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι η εργασία θα έπρεπε να εκληφθεί ως μια τρόπον τινά συγκροτητική αρχή της όλης διαδικασίας· ούτε θα έπρεπε να εκληφθεί ως ο πρωταρχικός της όρος. Οι φετιχιστικές μορφές του κεφαλαίου κατανοούνται σωστά και βρίσκουν την αρμόζουσα θέση τους ως αντικείμενα κριτικής όταν κατανοούνται ως αυτοκινούμενες, διεστραμμένες μορφές κοινωνικής πρακτικής.

Άπαξ και οι καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις συγκροτηθούν ως μια αυτοαναπαραγόμενη –αν και εσωτερικά αντιφατική– ολότητα μέσω της υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο και της αναπαραγωγής της ταξικής σχέσης, η αξία προσδιορίζεται πλήρως ως κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας – ή, μάλλον, ως κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εκμετάλλευσης. Η αξία συγκροτείται μόνο αρνητικά, μέσω της εκμετάλλευσης των εργατών, και όχι καταφατικά, μέσω της συγκροτητικής δύναμης της εργασίας. Είναι η κεφαλαιακή μορφή της αξίας που θέτει την αφηρημένη εργασία, ή την αφηρημένη εκμετάλλευση των εργατών, ως την ουσία ή το περιεχόμενό της.

Η αξία, με αυτή την ύστατη έννοια, φέρει εγγεγραμμένη εντός της την εκμετάλλευση ή, μάλλον, εγγράφει την εκμετάλλευση εντός της μορφής της. Αυτό, όμως, που πρέπει να τονιστεί εδώ είναι ότι το ερώτημα περί της ουσίας της αξίας, και περί του πώς αυτή η ουσία παράγεται επεκτατικά, είναι, από την ιδεατή ή λογική σκοπιά του κεφαλαίου, ένα ζήτημα που προκύπτει εκ των υστέρων – κι αυτό που τότε απαιτείται είναι να διαπλαστεί η κοινωνική πρακτική βάσει των λογικών αναγκαιοτήτων του κεφαλαίου.

Συνοψίζοντας, το κεφάλαιο αυτοθεμελιώνεται στην πράξη αναπαράγοντας τη δομικά ανταγωνιστική σχέση ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο, σχέση που αποτελεί το εκ των ων ουκ άνευ της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Όταν η αξία ολοποιείται με αυτόν τον τρόπο, η αφετηρία της συστηματικής έκθεσης αποκαλύπτεται ως κάτι παραπάνω από ένα απλό σημείο εκκίνησης: εμφανίζεται ως μια στιγμή στην αυτοκίνηση της ολότητας. Η αξία διεκδικεί για τον εαυτό της μια λογική προτεραιότητα. Από τη στιγμή που έχουμε ανέλθει ως εκείνη την προοπτική θέση που μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την ολότητα, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι η αξίωση αλήθειας της αξίας διασφαλίζεται μονάχα από τη δομικά «ψευδή» (δηλαδή, διεστραμμένη, μετατοπισμένη) και όμως εμπειρικά «αληθή» (δηλαδή, πραγματική, αποτελεσματική) σχέση ανάμεσα στο προλεταριάτο ως (ανα)παραγωγό του κεφαλαίου και το κεφάλαιο ως (ανα)παραγωγό του προλεταριάτου.

Παρ’ όλα αυτά, όπως έχουμε ήδη δει, η ίδια η ολότητα που συγκροτείται από τη συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου –η κοινωνική πρακτική που προσδιορίζεται μορφικά ως πρακτική προσανατολισμένη στη διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου– είναι εσωτερικά αντιφατική. Είναι αυτές οι εσωτερικές αντιφάσεις –η συγκεκριμένη ιστορική τους εκδίπλωση– που απειλούν με διάλυση την καπιταλιστική ολότητα μέσω της επαναστατικής δράσης του προλεταριάτου.

Η λογική του κεφαλαίου

Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου είναι μια διαλεκτική των μορφών της αξίας, τουτέστιν της εμπορευματικής, της χρηματικής και της κεφαλαιακής μορφής της αξίας. Η διαλεκτική αυτή εκτυλίσσεται χάρη στη λογική σύνδεση ανάμεσα στις μορφές αυτές, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο που προσλαμβάνουν. Καθεμιά μορφή παράγει την επόμενη μέσω μιας διαλεκτικής μετάβασης. Αυτή η διαλεκτική των καθαρών μορφών συγκροτεί με αυτόν τον τρόπο μια οιονεί ιδεατή οντολογία. Μια λογική των καθαρών μορφών, όπου καθεμία παράγει την επόμενη, ανεξάρτητα από οποιοδήποτε υλικό περιεχόμενο: το κεφάλαιο θα μπορούσε να ιδωθεί σε αναλογία προς το αφηρημένο βασίλειο των μορφών της νόησης της εγελιανής λογικής. Και όντως, είναι πασίγνωστη η δημόσια παραδοχή του ίδιου του Μαρξ ότι, ακριβώς πριν τη συγγραφή ενός πρώτου σχεδιάσματος της κριτικής του στην πολιτική οικονομία, είχε ξεφυλλίσει τη Λογική του Χέγκελ, κάτι που τον βοήθησε να καταλήξει στη μέθοδο πραγμάτευσης την οποία θα ακολουθούσε¹⁷. Η ανασυγκρότηση της μαρξικής διαλεκτικής του κεφαλαίου από τον Arthur καθιστά αυτή τη σύνδεση ρητή και καταδεικνύει τη δομική ομολογία ανάμεσα στο Κεφάλαιο του Μαρξ και τη Λογική του Χέγκελ¹⁸. Σύμφωνα με τον Arthur, η λογική των καθαρών μορφών και στις δύο περιπτώσεις –οι μορφές της νόησης στη δεύτερη και της αξίας στην πρώτη– πρέπει, με μια ορισμένη έννοια, να θεωρηθεί πως ταυτίζεται.

Η συστηματική διαλεκτική είναι η άρθρωση κατηγοριών που αλληλοσυσχετίζονται μέσα σε ένα υπάρχον συγκεκριμένο όλο – στην περίπτωσή μας, στο καπιταλιστικό σύστημα. Ως τέτοια, η αλληλοσυσχέτιση αυτών των κατηγοριών είναι συγχρονική: συνυπάρχουν στον χρόνο ή συναρμόζονται μεταξύ τους ταυτόχρονα. Η συγχρονικότητα, όμως, των αλληλοσυσχετίσεων των λογικών κατηγοριών δεν σημαίνει ότι είναι αδύνατο να τις διακρίνουμε. Πράγματι, η διαλεκτική προχωράει από τη μια κατηγορία στην άλλη μέσω αναγκαίων, ενδογενών συνδέσεων ή μεταβάσεων. Τόσο η εγελιανή διαλεκτική στη Λογική όσο και η μαρξική του Κεφαλαίου προχωρούν από τις πιο αφηρημένες, απλούστερες κατηγορίες σε ακόμα πιο συγκεκριμένες, πολύπλοκες κατηγορίες. Ο Χέγκελ εκλαμβάνει αυτές τις μεταβάσεις ως ενδογενώς και αντικειμενικά προσδιορισμένες. Κατά παρόμοιο τρόπο, ο Μαρξ θεωρεί ότι στόχος είναι η ανίχνευση της «εσωτερικής σύνδεσης που υπάρχει ανάμεσα στις οικονομικές κατηγορίες ή τη σκοτεινή δομή του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος […] [ώστε] να εξακριβωθούν οι εσωτερικές συνδέσεις, η φυσιολογία, ούτως ειπείν, του καπιταλιστικού συστήματος […]¹⁹”.

Τόσο για τον Χέγκελ όσο και για τον Μαρξ, η συστηματική διαλεκτική οφείλει να αντιστοιχεί επαρκώς στο αντικείμενό της, που και στις δυο περιπτώσεις είναι ένα συγκεκριμένο όλο, χαρακτηριζόμενο από ένα σύνολο εσωτερικών σχέσεων. Συνεπώς, η συστηματική διαλεκτική αρθρώνει την αλληλοσυσχέτιση των λογικών στιγμών μιας ολότητας· κάθε στιγμή αυτής της ολότητας προϋποθέτει, και προϋποτίθεται από, όλες τις άλλες:

κάτι σχετίζεται ενδογενώς με κάτι άλλο, αν αυτό το άλλο αποτελεί μια αναγκαία συνθήκη της φύσης του. Με τη σειρά τους, οι ίδιες οι σχέσεις τοποθετούνται ως στιγμές μιας ολότητας και αναπαράγονται μέσα από τη δραστικότητά της²⁰.

Ο Μαρξ υπογραμμίζει ότι στο “ολοκληρωμένο αστικό σύστημα […] κάθε αποτέλεσμα είναι ταυτόχρονα και προϋπόθεση, […] αυτό συμβαίνει σε κάθε οργανικό σύστημα”²¹. Χάρη σε αυτή την κυκλικότητα της διαλεκτικής, οι σχέσεις είναι αμφίδρομες. Στη μια κατεύθυνση, η κεφαλαιακή μορφή της αξίας προϋποθέτει τις χρηματικές σχέσεις· το χρήμα, με τη σειρά του, προϋποθέτει τις εμπορευματικές σχέσεις. Εξίσου, όμως, θα πρέπει να ισχύει και η αντίστροφη ακολουθία εσωτερικών σχέσεων: η έννοια της αξίας μόνο στο επίπεδο της ολότητας των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων μπορεί να θεμελιωθεί επαρκώς. Η κυκλικότητα και ο αμφίδρομος χαρακτήρας της συστηματικής διαλεκτικής συνεπάγονται τη συγχρονικότητα των στιγμών της εντός της ολότητας των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων²². Έπεται, άρα, ότι η διαλεκτική διαδοχή από το εμπόρευμα στο χρήμα και, τελικά, στο κεφάλαιο δεν θα πρέπει να κατανοηθεί ως μια χρονική διαδοχή. Επιπλέον, αποτελεί, ευθύς εξαρχής, την άρθρωση των σχέσεων που χαρακτηρίζουν ειδικά την καπιταλιστική εμπορευματική παραγωγή. Η διαλεκτική ιχνηλατεί εκ νέου μια λογική, μάλλον, και όχι χρονική, ακολουθία στιγμών.

Η διαλεκτική των μορφών της αξίας

Σύμφωνα με την ανακατασκευή του Chris Arthur, εκείνο που κατευθύνει τη διαλεκτική είναι η κίνηση της αυτοθεμελίωσης της αξίας. Ο αρχικός καθορισμός της αξίας ως καθαρής καθολικής ουσίας του εμπορεύματος ή «απλής εμμένειας», αποδεικνύεται ανεπαρκής. Η αξία φανερώνει τον εαυτό της ως εμμενή, όχι στο εμπόρευμα, αλλά στις σχέσεις μεταξύ των εμπορευμάτων. Ο προσδιορισμός, εντούτοις, της αξίας στις εμπορευματικές σχέσεις αποδεικνύεται ο ίδιος αντιφατικός και η αντίφαση αυτή επιλύεται προσωρινά με τη μετάβαση σε ένα καθολικό ισοδύναμο: “η αξία δεν μπορεί να πραγματωθεί σε μια τυχαία ανταλλαγή αλλά απαιτεί την ενοποίηση του κόσμου των εμπορευμάτων μέσω της καθιέρωσης ενός καθολικού ισοδυνάμου”²³. Έτσι, η αφαίρεση της αξίας, που ενέχεται υπόρρητα στις εμπορευματικές σχέσεις, θεμελιώνεται τώρα σε μια μορφή, η οποία τη θέτει ρητά, τουτέστιν το χρήμα. Αυτή η κίνηση, από την εμπορευματική μορφή της αξίας στη χρηματική μορφή, μπορεί να ιδωθεί, με εγελιανούς όρους, ως μια κίνηση από την αξία καθ’ εαυτήν στην αξία δι’ εαυτήν.

Η χρηματική μορφή της αξίας υφίσταται, όμως, και η ίδια δομικές ατέλειες ή εσωτερικές αντιφάσεις. Γιατί προκειμένου να είναι αξία δι’ εαυτήν, να “ενεργοποιεί την έννοια της αξίας σε μια αυτόνομη μορφή”²⁴, η χρηματική μορφή της αξίας δεν αρκεί απλά να μεσολαβεί ανάμεσα στα εμπορεύματα κατά την ανταλλαγή τους. Αν, όμως, από την άλλη πλευρά, αποσυρθεί από την κυκλοφορία και αποθησαυριστεί, χάνει τον χαρακτήρα της ως αξία και καταλήγει να γίνει ένα απλό «μεταλλικό σκουπίδι». Αυτή η αντίφαση προκαλεί την ανάδυση μιας καινούριας μορφής της αξίας που δεν παίζει πλέον τον δευτερεύοντα ρόλο της απλής μεσολάβησης μεταξύ εμπορευμάτων (κατά το σχήμα Ε-Χ-Ε [Στμ.: εμπόρευμα-χρήμα-εμπόρευμα]), αλλά, αντίθετα, καθιστά τον εαυτό της αντικείμενο της κατάδυσής της στην κυκλοφορία, ή την απόληξη, τον σκοπό, το τέλος της κυκλοφορίας, όπως αναπαρίσταται στο σχήμα X-E-X´ [Στμ.: χρήμα-εμπόρευμα-νέο χρήμα]. Αυτή η αντιστροφή παράγει την κεφαλαιακή μορφή της αξίας. Σε εγελιανή ορολογία, έχουμε τώρα φτάσει στην αξία καθ’ εαυτήν και δι’ εαυτήν: αξία που εκλαμβάνει τον εαυτό της ως αυτοσκοπό.

Η κεφαλαιακή μορφή της αξίας, η αυτοαξιοποιούμενη αξία, όμως, δεν μπορεί να ενεργοποιήσει τον εαυτό της στη σφαίρα της κυκλοφορίας, όπου επικρατεί η ανταλλαγή ισοδύναμων. Αυτή η εσωτερική αντίφαση την ωθεί να εξωτερικεύσει τον εαυτό της στον υλικό κόσμο της παραγωγής, όπου μπορεί να παραχθεί υπεραξία μέσω της εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης. Αυτή η κίνηση της υπαγωγής της παραγωγής στην αξιακή μορφή θέτει την (αφηρημένη) εργασία ως την ουσία της αξίας.

Η μετάβαση από το Ε-Χ-Ε στο Χ-Ε-Χ´

Στην πραγμάτευση της λογικής μετάβασης από το σχήμα E-X-E (το χρήμα ως μέσο κυκλοφορίας) στο σχήμα X-E-X´ (το χρήμα ως σκοπός της κυκλοφορίας), ο Μαρξ αναπτύσσει μια σειρά από συναφή επιχειρήματα. Μια εξήγηση για τη μετάβαση μπορεί να βρεθεί στη δομική τάση του κυκλώματος E-X-E να αποσυντίθεται στις στιγμές E-X και X-E, οι οποίες αποτελούν δυο διακριτές, στον χώρο και τον χρόνο, συναλλαγές. Με τα λόγια του ίδιου του Μαρξ:

Το γεγονός ότι τα δύο προτσές [δηλαδή, Ε-Χ και Χ-Ε], που έρχονται αντιμέτωπα σαν αυτοτελή, αποτελούν μιαν εσωτερική ενότητα, σημαίνει επίσης ότι η εσωτερική τους ενότητα κινείται μέσα σε εξωτερικές αντιθέσεις. Αν συνεχιστεί πέρα από ένα ορισμένο σημείο η εξωτερική αυτοτελοποίηση των προτσές που εσωτερικά δεν είναι αυτοτελή, επειδή συμπληρώνουν το ένα το άλλο, τότε η ενότητα επιβάλλεται βίαια – με μια κρίση²⁵.

Οι στιγμές E-X και X-E είναι εξωτερικά ανεξάρτητες – καθεμιά αντιπροσωπεύει ιδιαίτερες τυχαίες συναλλαγές που δεν σχετίζονται απαραίτητα μεταξύ τους. Από κοινού, όμως, σχηματίζουν μια εσωτερική ενότητα ή συσχετίζονται εσωτερικά (κάτι που σημαίνει ότι καθεμιά προϋποθέτει την άλλη – ο πωλητής του πρώτου εμπορεύματος θα πρέπει να πουλήσει για να έχει τη δυνατότητα να αγοράσει το δεύτερο). Θα μπορούσε, κατά συνέπεια, να ειπωθεί ότι το σχήμα E-X-E εκθέτει μια εσωτερική αντίφαση. Η σύμπτωση επιδιώξεων μεταξύ αγοραστών και πωλητών δεν επιτυγχάνεται πάντοτε στην αγορά. Από την άποψη μιας πλήρως ανεπτυγμένης εμπορευματικής ανταλλαγής, αυτή η τάση εκδηλώνεται σαν μια τάση προς την κρίση – κυρίως την κρίση της αποτυχίας της αξίας να ενεργοποιήσει τον εαυτό της εξαιτίας διαταραχών στη σφαίρα της κυκλοφορίας.

Στην πραγμάτευση αυτής της μετάβασης από τον Tony Smith, αυτή η “δομική τάση” προς τον διαχωρισμό των στιγμών E-X και X-E “παράγει η ίδια μια δομική τάση ξεπεράσματος του εν λόγω διαχωρισμού”²⁶. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εσωτερική ανεπάρκεια στο σχήμα E-X-E παράγει την ίδια τη διαλεκτική άρση της²⁷ (sublation) στο σχήμα X-E-X´:

η συσσώρευση του χρήματος ως χρήματος παρέχει μια αρχή ενότητας η οποία μπορεί να υπερβεί τη διαρθρωτική τάση προς τον κατακερματισμό που είναι εμμενής στο κύκλωμα του χρήματος ως μέσου κυκλοφορίας²⁸.

Στην αντιστροφή από το σχήμα E-X-E στο σχήμα X-E-X´, η ανταλλακτική αξία έχει σφετεριστεί τη θέση της αξίας χρήσης ως τελικότητας της διαδικασίας ανταλλαγής. Το χρήμα συσσωρεύεται για να παρακαμφθεί το πρόβλημα ότι ένα εμπόρευμα θα πρέπει πρώτα να πουληθεί ώστε να αγοραστεί ένα άλλο. Μπορούμε, λοιπόν, να διακρίνουμε αντικειμενικές δομικές τάσεις που οδηγούν σε μια κατίσχυση του σχήματος X-E-X´ επί του σχήματος E-X-E, ή του χρήματος ως σκοπού της ανταλλαγής επί του χρήματος ως μέσου κυκλοφορίας.

Η συσσώρευση ανταλλακτικής αξίας προκειμένου να αποτραπούν οι διαταραχές στην κυκλοφορία αντιστοιχεί, έτσι, στην κυριαρχία της ρευστής αξιακής μορφής επί της στερεοποιημένης αξίας χρήσης του εμπορεύματος, κάτι που είναι απαραίτητο αν είναι να διατηρηθεί η ροή της εμπορευματικής κυκλοφορίας. Αυτή η αντιστροφή μπορεί να περιγραφεί ως δομικά αναγκαία για την αυτοαναπαραγωγή της ολότητας – του συστήματος, δηλαδή, της καπιταλιστικής εμπορευματικής ανταλλαγής.

Η διαλεκτική αντιστροφή από το χρήμα ως μέσο ανταλλαγής στο χρήμα ως σκοπό της ανταλλαγής συνεπάγεται κατ’ αναγκαιότητα μια αντιστροφή του σχήματος E-X-E στο X-E-X´, δηλαδή στη συσσώρευση ανταλλακτικής αξίας, και όχι απλά στο σχήμα X-E-X. Άπαξ και θεμελιωθεί η δομική ανέλιξη από το σχήμα E-X-E στο σχήμα X-E-X´ –άπαξ και το χρήμα καταστεί σκοπός της ανταλλαγής– η ανταλλαγή δεν εξυπηρετεί κανέναν στόχο πλέον, αν δεν αυξάνει το ποσό του χρήματος που ανταλλάσσεται. Ο μόνος τρόπος για να διατηρείται η αξία ως σκοπός της ανταλλαγής είναι να αυξάνεται. Αν αυτό δεν συμβεί, θα περιέλθει και πάλι στη θέση του απλού μέσου ανταλλαγής.

Η αντίφαση μεταξύ ουσίας και ύπαρξης στη χρηματική μορφή της αξίας

Στα Grundrisse, ο Μαρξ διατυπώνει ένα δεύτερο συναφές επιχείρημα από την άποψη μιας εμμενούς δομικής αναγκαιότητας ή λογικής για τη μετάβαση από τη χρηματική μορφή στην κεφαλαιακή μορφή της αξίας. Η χρηματική μορφή της αξίας σπαράσσεται από μια εσωτερική αντίφαση μεταξύ ουσίας και ύπαρξης, ή μεταξύ καθολικότητας και ιδιαιτερότητας: η ύπαρξη ενός ιδιαίτερου ποσού χρήματος αντιφάσκει προς την ουσία του, που είναι να αποτελεί τον πλούτο ως τέτοιον. Γράφει ο Μαρξ:

Είδαμε κιόλας στο χρήμα πώς η αξία που έχει ανεξαρτητοποιηθεί σαν τέτοια –μ’ άλλα λόγια, η γενική μορφή του πλούτου– δεν είναι ικανή για καμιά άλλη κίνηση εκτός από ποσοτική: να αυξάνεται. Σύμφωνα με την έννοιά της, η αξία αυτή είναι η συμπερίληψη όλων των αξιών χρήσης· καθώς όμως δεν είναι πάντα παρά ένα καθορισμένο ποσό χρήματος (εδώ κεφαλαίου), το ποσοτικό της όριο βρίσκεται σε αντίφαση προς την ποιότητά της. Άρα από τη φύση της τείνει ολοένα να ξεπεράσει το ίδιο της το όριο. […] Ήδη γι’αυτό το λόγο, για την αξία που κρατιέται στη μορφή της αξίας η αυτοδιατήρηση συμπίπτει με την αύξηση· και η αξία δεν διατηρεί τον εαυτό της παρά ακριβώς με το να ξεπερνά ολοένα το ποσοτικό της όριο, που βρίσκεται σε αντίφαση προς τον μορφολογικό της προσδιορισμό, προς την εσωτερική της γενικότητα²⁹.

Για κάθε ιδιαίτερη ποσότητα αξίας, η αυτοαξιοποίησή της είναι κάτι το επιβεβλημένο, προκειμένου να επιτευχθεί η αντιστοίχηση της ύπαρξής της στην καθολική της ουσία, ή να επιχειρηθεί η ενεργοποίηση της έννοιάς της, που είναι να αποτελεί τον πλούτο ως τέτοιον. Αλλά αυτή η κίνηση αυτοεπέκτασης είναι επίσης και ο μόνος τρόπος για την αξία δι’ εαυτήν να διατηρεί την εαυτή της ως τέτοια. Η κεφαλαιακή μορφή της αξίας ορίζεται από μια δομικά προσδιορισμένη ώθηση προς την άπειρη αυτοεπέκταση.

Από την άποψη της συνολικής διαλεκτικής της αξιακής μορφής, που, όπως έχουμε δει, μπορεί να συλληφθεί ως μια κίνηση της αυτοθεμελίωσης της αξίας, η μετάβαση από τη χρηματική μορφή της αξίας στην κεφαλαιακή μορφή αίρει την αντίθεση ανάμεσα στο χρήμα και τα εμπορεύματα. Υπό τη μορφή του κεφαλαίου, η αξία –ως καθολική ουσία– αποκτά τη μορφή άλλοτε των εμπορευμάτων άλλοτε του χρήματος, που γίνονται μορφές της ύπαρξής της, και μεταξύ των οποίων εναλλάσσεται ασταμάτητα. Η αξία είναι τώρα καθ’ εαυτήν και δι’ εαυτήν και έχει αυτοθεμελιωθεί ως η ενότητα, η οποία επιστεγάζει την κίνηση ανάμεσα στο χρήμα και τα εμπορεύματα³⁰.

Ο Μαρξ, όπως είδαμε νωρίτερα, περιγράφει πώς –στην πορεία της μετάβασης από το σχήμα Ε-Χ-Ε στο σχήμα Χ-Ε-Χ´ – η αξία μεταμορφώνεται στο «αυτόματο υποκείμενο» μιας διαδικασίας η οποία είναι ο σκοπός της (Bestimmung) – δηλαδή, η αυτοαξιοποίησή της. Αυτό που διαπιστώνουμε εδώ είναι ότι το κεφάλαιο είναι δομικά ή λογικά προσδιορισμένο· η κίνησή του προκύπτει από λογική αναγκαιότητα. Ως αυτοαξιοποιούμενη αξία, το κεφάλαιο γίνεται το αδιαφιλονίκητα δεσπόζoν ή «επιστέφον υποκείμενο» (overarching subject – übergreifendes Subjekt)³¹ της διαδικασίας ανταλλαγής εμπορευμάτων, που τώρα τίθεται ως η διαδικασία της ίδιας της αξιοποίησής του. Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι με το κεφάλαιο έχουμε ένα λογικό, αν όχι, ίσως, ακόμα και συνειδητό, υποκείμενο³².

Η έννοια του κεφαλαίου και η τελεολογία του Χ-Ε-Χ´

Η έννοια του κεφαλαίου, Χ-Ε-Χ´, φέρει εγγεγραμμένη εντός της μια τελεολογία: την αυτοεπέκταση της αξίας. Όπως είδαμε, η αντιστροφή από το σχήμα Ε-Χ-Ε στο σχήμα Χ-Ε-Χ´ είναι μια αντιστροφή μέσου και σκοπού: το μέσο της κυκλοφορίας γίνεται, ως κεφάλαιο, ο σκοπός της κυκλοφορίας. Η αξία, ως αυτοσυντήρητη, καθίσταται ο ίδιος ο σκοπός της. Ως ο γενικός τύπος του κεφαλαίου, το σχήμα Χ-Ε-Χ´ αντιπροσωπεύει, έτσι, το τέλος (telos) του κεφαλαίου.

Πρόκειται, παρ’ όλα αυτά, για ένα ιδιόμορφο τέλος, καθώς δεν αποτελεί παρά το σημείο εκκίνησης για έναν νέο κύκλο αξιοποίησης. Συνεπώς, ο κύκλος Χ-Ε-Χ´ επαναλαμβάνεται αδιάκοπα εκ νέου. Όταν το μέσο γίνεται αυτοσκοπός, τότε ανακύπτουν παράδοξες συνέπειες, όπως διέκρινε, πριν από τον Μαρξ, ο Αριστοτέλης. Στο Κεφάλαιο, παρουσιάζοντας τη δική του θεωρητικοποίηση για την αντιστροφή από το σχήμα Ε-Χ-Ε στο σχήμα Χ-Ε-Χ´, ο Μαρξ μνημονεύει την αριστοτελική διάκριση ανάμεσα στην οικονομική (που αντιστοιχεί στο σχήμα E-X-E και προτάσσει την αξία χρήσης) και τη χρηματιστική (που αντιστοιχεί στο σχήμα Χ-Ε-Χ´ και προτάσσει την αφηρημένη και χωρίς όρια μορφή του πλούτου), παραθέτοντας μάλιστα και ένα απόσπασμα από τον Αριστοτέλη:

Η χρηματιστική λοιπόν διακρίνεται από την οικονομική στο ότι “γι’ αυτήν η κυκλοφορία είναι η πηγή του πλούτου […]. Και φαίνεται σα να περιστρέφεται γύρω στο χρήμα, γιατί το χρήμα είναι η αρχή και το τέλος αυτού του τρόπου ανταλλαγής […]. Επομένως είναι απεριόριστος ο πλούτος, που επιδιώκει η χρηματιστική. Ακριβώς όπως κάθε τέχνη, που ο σκοπός της δεν της χρησιμεύει σαν μέσο αλλά σαν τελικός σκοπός, είναι απεριόριστη στην επιδίωξή της, γιατί προσπαθεί πάντα να πλησιάσει όσο μπορεί περισσότερο σ’ αυτόν, ενώ οι τέχνες που επιδιώκουν τα μέσα για το σκοπό, δεν είναι απεριόριστες, γιατί ο ίδιος ο σκοπός τους βάζει όριο, έτσι και γι’ αυτήν τη χρηματιστική δεν υπάρχουν όρια του σκοπού της, αλλά ο σκοπός της είναι ο απόλυτος πλουτισμός”³³.

Αυτό το απεριόριστο που απορρέει από την αντιστροφή μέσου και σκοπού, έτσι ώστε το μέσο να γίνεται αυτοσκοπός, περιγράφεται από τον Μαρξ ως εξής:

Η απλή εμπορευματική κυκλοφορία – η πούληση για την αγορά – χρησιμεύει σαν μέσο για έναν τελικό σκοπό που βρίσκεται έξω από την κυκλοφορία, για την ιδιοποίηση αξιών χρήσης για την ικανοποίηση αναγκών. Αντίθετα, η κυκλοφορία του χρήματος σαν κεφάλαιο αποτελεί αυτοσκοπό, γιατί η αξιοποίηση της αξίας υπάρχει μόνο μέσα στα πλαίσια αυτής της κίνησης που διαρκώς ανανεώνεται. Γι’ αυτό, η κίνηση του κεφαλαίου είναι απεριόριστη³⁴.

Σε αντίθεση με το σχήμα Ε-Χ-Ε που προχωράει, μέσω της ανταλλαγής, από ένα εμπόρευμα, στο ένα άκρο, σε ένα άλλο εμπόρευμα, στο άλλο άκρο, το οποίο «βγαίνει από την κυκλοφορία και περιέρχεται στην κατανάλωση», η διαδρομή Χ-Ε-Χ´ “ξεκινάει από το χρήμα και ξαναγυρνάει τελικά στο ίδιο το χρήμα”³⁵. Από το ότι αυτή η κίνηση ανανεώνεται σταθερά και το χρήμα επιστρέφει σταθερά στον εαυτό του, το σχήμα Χ-Ε-Χ´ μπορεί να χαρακτηριστεί με εγελιανούς όρους ως ένα αληθινό ή αυθεντικό άπειρο³⁶. Παρ’ όλα αυτά, όμως, μπορεί να θεωρηθεί και ως ψευδές άπειρο, στον βαθμό που το σχήμα Χ-Ε-Χ´ ενσωματώνει επίσης και τη στιγμή της αξιοποίησης· γιατί, όπως έχουμε δει, για την αξία ως κεφάλαιο είναι δομικά επιβεβλημένη η ώθηση να κινηθεί πέρα από τους δικούς της ποσοτικούς φραγμούς, αποδυόμενη σε μια ατελεύτητη συσσώρευση.

Αυτές οι δύο πτυχές του κεφαλαίου –δηλαδή, η σταθερή επιστροφή του κεφαλαίου στον εαυτό του ως αληθές άπειρο και η ακατάπαυστη εξώθησή του πέρα από τον εαυτό του, ως ψευδές ή κίβδηλο άπειρο– όταν ληφθούν μαζί, του προσγράφουν μια σισύφεια αποστολή. Ως ουσιωδώς αυτοαξιοποιούμενη αξία, το κεφάλαιο είναι καταδικασμένο σε διαρκή ανησυχία, σε αέναη κίνηση, γιατί το να μείνει ακίνητο σημαίνει την καταστροφή του. Ο ιδιάζων σκοπός του κεφαλαίου είναι, λοιπόν, να επεκτείνεται ασταμάτητα. Ως αληθινό άπειρο, το τέλος του είναι ο εαυτός του. Ως ψευδές άπειρο, το τέλος του είναι να υπερβεί τον εαυτό του· το τέλος του είναι μια ατέρμονη ανάπτυξη. Κατά παράδοξο τρόπο, η συσσώρευση του κεφαλαίου είναι μια τελεολογία δίχως τέλος.

Το κεφάλαιο πασχίζει αδιάκοπα να επιτύχει έναν φευγαλέο ή σταθερά απομακρυνόμενο στόχο. Τη στιγμή που ο στόχος του επιτυγχάνεται, την ίδια στιγμή αποδεικνύεται ότι αυτός ο στόχος είναι ένας αντικατοπτρισμός· τη στιγμή που ο σκοπός του πραγματοποιείται, την ίδια στιγμή τίθεται εκ νέου. Το κεφάλαιο είναι, έτσι, καταδικασμένο στην ύπαρξη ενός νεκροζώντανου, την αέναη ανησυχία του δαιμονικού βρικόλακα, του καταδικασμένου να κυνηγάει τα θηράματά του στη γη, ενώ η ψυχή του βρίσκεται στον προθάλαμο της κόλασης³⁷. Είναι ένα αεικίνητο (perpetuum mobile).

Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου είναι, όπως έχουμε δει, μια συγχρονική σχέση των λογικών στιγμών μιας συγκεκριμένης ολότητας, του καπιταλιστικού συστήματος. Όμως, τώρα, μπορούμε να δούμε ότι απότοκος αυτής της συστηματικής λογικής είναι μια διαχρονική δυναμική της αέναης κίνησης της αυτοαναπαραγωγής και αυτοεπέκτασης του κεφαλαίου. Αυτό είναι κάτι περισσότερο από μια τάση μακράς διάρκειας – είναι ένας εμμενής νόμος του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.

Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου σε περισσότερο συγκεκριμένα επίπεδα αφαίρεσης

Η έκθεσή μας έχει παραμείνει μέχρι τώρα σε ένα πολύ αφηρημένο επίπεδο. Έχουμε δει πώς η διαλεκτική των μορφών της αξίας, αναδυόμενη από τη γενικευμένη ανταλλαγή των εμπορευμάτων, παράγει μια εμμενή λογική ώθηση προς την ακατάπαυστα αυτοαναπαραγόμενη κίνηση της αυτοαξιοποίησης της αξίας. Αυτή η διαλεκτική των καθαρών μορφών αναπτύσσεται αφαιρετικά από την άμεση διαδικασία της παραγωγής και αφαιρετικά από το ζήτημα της ουσίας της αξίας. Οι καθαρές μορφές, όμως, απαιτούν ένα περιεχόμενο, ώστε να μπορεί να ενεργοποιηθεί η αφηρημένη λογική της συσσώρευσης του κεφαλαίου. Είναι μέσα από την υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο που οι μορφές της αξίας αποκτούν ένα τέτοιο περιεχόμενο: στην υπαγωγή της παραγωγής στην «έννοια» του κεφαλαίου, η παραγωγική διαδικασία τίθεται και προσδιορίζεται μορφικά ως η διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου. Ταυτόχρονα, όμως, είναι η ανταλλαγή καπιταλιστικά παραγόμενων εμπορευμάτων που θέτει την αφηρημένη εργασία ως την ουσία της αξίας. Οι διαδικασίες παραγωγής και κυκλοφορίας προσδιορίζονται, έτσι, ως στιγμές μιας ενότητας: της καπιταλιστικής διαδικασίας παραγωγής. Καμιά ξεχωριστή στιγμή αυτής της διαδικασίας δεν είναι πρότερη των άλλων – καθεμιά προϋποθέτει όλες τις άλλες³⁸. Όπως είδαμε, ωστόσο, το κεφάλαιο, μέσω της υπαγωγής της εργασίας σε αυτό, επιβάλλει τη λογική προτεραιότητά του στην κοινωνική διαδικασία της ζωής.

Η συσσώρευση του κεφαλαίου στηρίζεται στην εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας. Η πορεία της καπιταλιστικής συσσώρευσης είναι η ανάπτυξη αυτής της σχέσης εκμετάλλευσης – είναι η ανάπτυξη της σχέσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο. Ήδη, στο πλέον αφηρημένο επίπεδο, μπορούμε να διακρίνουμε μια κατευθυντική δυναμική, η οποία καθορίζει την πορεία της καπιταλιστικής ιστορίας – την αέναη ώθηση προς τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Η πορεία, όμως, της καπιταλιστικής συσσώρευσης –δηλαδή, η πορεία της σχέσης εκμετάλλευσης– μεσολαβείται από περισσότερο πολύπλοκες, συγκεκριμένες κατηγορίες, κάποιες εκ των οποίων αναπτύσσονται από τον Μαρξ στους τρεις τόμους του Κεφαλαίου, και οι οποίες αποτελούν πιο συγκεκριμένους προσδιορισμούς της λογικά διευθετημένης διαδικασίας της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Δεν δίνουμε εδώ ένα πλήρες περίγραμμα της συστηματικής διαλεκτικής του κεφαλαίου – ένα σχέδιο που, έτσι κι αλλιώς, ουδέποτε ολοκλήρωσε ο Μαρξ. Οι τρεις δημοσιευμένοι τόμοι του Κεφαλαίου του Μαρξ, πραγματεύονται το κεφάλαιο γενικά, στα επίπεδα της καθολικότητας, της ιδιαιτερότητας και της ενικότητας αντίστοιχα – δηλαδή, σε προοδευτικά πιο συγκεκριμένα επίπεδα αφαίρεσης, ή σε πιο πολύπλοκα επίπεδα μεσολάβησης³⁹. Είναι στο επίπεδο του κεφαλαίου-εν-γένει ως ενικότητας, στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου, που οι τάσεις μακράς διάρκειας εντός της συσσώρευσης του κεφαλαίου ως ολότητας –ως ενότητας πολλών κεφαλαίων– μπορούν να εξεταστούν.

Θα εκθέσουμε προκαταβολικά εδώ εν συντομία μερικές από αυτές τις τάσεις μακράς διάρκειας. Όπως σημειώσαμε στην εισαγωγή του παρόντος άρθρου, η καπιταλιστική συσσώρευση τείνει να υπονομεύει την ίδια της τη βάση. Η ίδια τάση μπορεί να εκφραστεί και ως εξής: η σχέση εκμετάλλευσης διαβρώνει το ίδιο της το θεμέλιο, καθώς αυτό που αποτελεί αντικείμενο εκμετάλλευσης –η εργασιακή δύναμη– έχει την τάση να αποβάλλεται από την παραγωγική διαδικασία με την αύξηση της παραγωγικότητας της κοινωνικής εργασίας. Η ίδια τάση βρίσκει έκφραση στην αυξανόμενη οργανική σύνθεση του κεφαλαίου και την πτώση του ποσοστού κέρδους – την τάση δηλαδή προς την υπερσυσσώρευση του κεφαλαίου, έτσι που το κεφάλαιο αποδεικνύεται ανίκανο να δημιουργήσει σε επαρκή αναλογία καινούρια πεδία για την παραγωγική εκμετάλλευση της εργασιακής δύναμης, για την παραγωγή επαρκούς υπεραξίας με την οποία να αξιοποιεί τον εαυτό του.

Όπως έχουμε δει, η σχέση εκμετάλλευσης είναι εξ ορισμού μια αντιφατική σχέση – μια σχέση ταξικής πάλης. Οι τάσεις μακράς διάρκειας που έχουμε αρχίσει να σκιαγραφούμε αποτελούν, ως εκ τούτου, προσδιορισμούς της ταξικής πάλης. Η ιστορία της είναι η ιστορία μιας κινούμενης αντίφασης – η συγκρουσιακή και μαστιζόμενη από κρίσεις αναπαραγωγή της σχέσης εκμετάλλευσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο.

Συμπέρασμα

Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου είναι, κατά πρώτο λόγο, μια διαλεκτική των καθαρών μορφών – ήτοι, των μορφών της αξίας. Η αξία θεμελιώνει εαυτή αναδραστικά μέσω της διαλεκτικής μετάβασης από τις αντιφατικές μορφές της αξίας (το εμπόρευμα και το χρήμα) στην κεφαλαιακή μορφή της αξίας: αξία, της οποίας ο σκοπός είναι να αναπαράγει τον εαυτό της – μια ολοποιητική, απόλυτη μορφή. Για να ενεργοποιήσει τον εαυτό της και να θεμελιωθεί στην πραγματικότητα, αυτή η ολοποιητική μορφή θα πρέπει να προσλάβει ένα περιεχόμενο – κι αυτό το κάνει μέσω της υπαγωγής της εργασίας σε αυτή και τον μορφικό προσδιορισμό της κοινωνικής διαδικασίας της ζωής ως παραγωγικής διαδικασίας του κεφαλαίου. Πράγματι, όπως έχουμε δει, το κεφάλαιο δεν είναι παρά μια διεστραμμένη μορφή των ανθρώπινων κοινωνικών σχέσεων. Ακόμα περισσότερο, για να θεμελιωθεί στην πραγματικότητα, το κεφάλαιο πρέπει να θέτει τις ίδιες του τις προϋποθέσεις – πρέπει να αναπαράγει τον εαυτό του και το ενδογενές του «έτερο», το προλεταριάτο, τον άλλο πόλο της σχέσης εκμετάλλευσης. Πρέπει να αναπαράγει την ίδια τη σχέση εκμετάλλευσης. Στον βαθμό που η σχέση εκμετάλλευσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο είναι αυτοαναπαραγόμενη, μπορούμε να πούμε ότι η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου είναι ολοποιητική και κλειστή στην κυκλικότητά της.

Αν, όμως, η συστηματική διαλεκτική είναι κλειστή σε ένα επίπεδο αφαίρεσης, αυτή η κλειστότητα τίθεται σε αμφισβήτηση στο πιο συγκεκριμένο επίπεδο της πραγματικής ιστορίας της ταξικής σχέσης. Η αυτοαναπαραγωγή της σχέσης εκμετάλλευσης μέσω της αμοιβαίας αναπαραγωγής του κεφαλαίου και του προλεταριάτου δεν μπορεί να παραμείνει εγγυημένη εσαεί. Όντως, στον βαθμό που υπάρχουν τάσεις μακράς διάρκειας, εγγενείς στην καπιταλιστική συσσώρευση, οι οποίες απειλούν να υπονομεύσουν την ίδια της τη βάση, και στον βαθμό που η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου –ως διαλεκτική της ταξικής πάλης– παράγει ένα προλεταριάτο πρόσφορο να διαλύσει την ίδια την ταξική σχέση, η διαλεκτική δεν μπορεί να ειπωθεί ότι είναι κλειστή, αλλά, μάλλον, ανοιχτή ως προς την έκβασή της⁴⁰.

Αυτή η ανοιχτότητα της διαλεκτικής ως προς την έκβαση δεν προκύπτει από την ενδεχομενικότητα της ταξικής πάλης ως προς τη συστηματική λογική της καπιταλιστικής συσσώρευσης: η ταξική πάλη δεν είναι μια «εξωγενής μεταβλητή». Αυτό που σε ένα επίπεδο είναι απλά ενδεχομενικό ως προς τη λογική της καπιταλιστικής συσσώρευσης –οι υλικές και πνευματικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και ανάμεσα στους ανθρώπους και τη φύση– εκλογικεύεται το ίδιο –τίθεται δηλαδή υπό τη λογική της κεφαλαιακής μορφής της αξίας– ως αποτέλεσμα της υπαγωγής της εργασίας στο κεφάλαιο, καθώς και της αυτοαναπαραγωγής της σχέσης αμοιβαίας συνεπαγωγής ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο. Έπεται ότι η ιστορία της ταξικής σχέσης είναι προσδιορισμένη βάσει του ιδιαίτερα ασύμμετρου χαρακτήρα αυτής της σχέσης, στην οποία ο ένας πόλος ορίζεται από την αφηρημένη λογική της αυτοεπέκτασης της αξίας και υπάγει την εργασία του άλλου πόλου. Το προλεταριάτο δεν είναι διατεθειμένο να πειθαρχήσει και τόσο εύκολα μπροστά στις αδήριτες ανάγκες και την κρίσιμη κατάσταση της καπιταλιστικής συσσώρευσης, αλλά η δυστροπία του, ή ίσως καλύτερα ο ανταγωνισμός του, έχει έναν προσδιορισμένο χαρακτήρα βάσει της θέσης του ως πόλου της κινούμενης αντίφασης. Η συστηματική διαλεκτική του κεφαλαίου –ως διαλεκτική της ταξικής πάλης– είναι, σε τελική ανάλυση, ανοιχτή ως προς την έκβασή της επειδή κυοφορεί τον κίνδυνο του ίδιου του εμμενώς παραγόμενου ξεπεράσματός της κατά την επαναστατική δράση του προλεταριάτου, το οποίο, μέσα από άμεσα μέτρα κομμουνιστικοποίησης, καταργεί τον εαυτό του και το κεφάλαιο και παράγει τον κομμουνισμό.