25 Ιουνίου: Κάλεσμα σε δράσεις αλληλεγγύης στους κατηγορούμενους της #J20

του Alain από την Carbure

(το κείμενο σε pdf)

To παρόν κείμενο μαζί με τις απαντήσεις και τα σχόλια που έχουν γίνει, είναι διαθέσιμο στο περιοδικό Théorie Communiste (https://sites.google.com/site/theoriecommuniste/travail-en-cours-1)

Θέτοντας το ερώτημα για τις μεσαίες τάξεις από τη σκοπιά της κομμουνιστικοποίησης, θέτουμε απλά στους εαυτούς μας το ερώτημα της ύπαρξής τους, της ιστορικής τους καταγωγής ή ποιοί μπορούν να συμπεριλαμβάνοναι σ’ αυτές, με τον τρόπο του ιστορικού ή του κοινωνιολόγου. Το ζήτημα των μεσαίων τάξεων είναι για μας σήμερα αυτό της διαταξικότητας όπως αυτή προκύπτει στους αγώνες από το Κάιρο στην Αθήνα, από το Όκλαντ στη Βαρκελώνη.

Η παγίδα θα ήταν να θέσουμε τη διαταξικότητα ως κάτι που θα έπρεπε να οικτείρουμε ή να ενθαρρύνουμε, ή ως κάτι στο οποίο θα έπρεπε να επενδύσουμε ή να κινηθούμε προς (ακτιβισμός) και συνεπώς να θέσουμε τις μεσαίες τάξεις ως κάτι που πάντα είτε θα πλεόναζε στους αγώνες είτε θα απουσίαζε (πάρα πολλοί “ταραξίες” από μόνοι τους ή πολλοί “επίσημοι” κλπ.). Θα ήταν επίσης συμμετρικό να θέσουμε το προλεταριάτο στην ένωσή του ή όχι με τις μεσαίες τάξεις, αναζητώντας ένα καλό κοκτέιλ τάξεων ικανό να παραγάγει μια επαναστατική στιγμή.

Αλλά τι είναι οι μεσαίες τάξεις; Ένα εύπορο κομμάτι του συστήματος της μισθωτής εργασίας, ένας συγκεκριμένος ρόλος στη συνολική αναπαραγωγή του κεφαλαίου (για παράδειγμα, δραστηριότητες επιτήρησης) ή απλά όλοι οι μισθωτοί με ένα μέσο εισόδημα; Όποτε ανακύπτει αυτό το ερώτημα, οι μεσαίες τάξεις διαλύονται μέσα στο προλεταριάτο ή το αντίστροφο και δεν είναι πλέον καθαρό για ποια διαταξικότητα θα μπορούσε να μιλήσει κανείς ή αν μπορούμε να δούμε τις μεσαίες τάξεις και το προλεταριάτο να στέκονται απέναντι, εκατέρωθεν ενός φανταστικού ταξικού συνόρου.

Δεν αρκεί να πούμε ότι οι μεσαίες τάξεις είναι απλά προλετάριοι που αγνοεί ο ένας τον άλλον, στη βάση ότι ουσιαστικά συγκροτούνται από μισθωτούς, κάτι που θα τις έκανε να είναι αριθμητικά “σχεδόν παντού” (τότε θα επιστρέφαμε στο “99%” που, από αυτή την άποψη, δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα: όντως σύμφωνα με τα στοιχεία του Credoc¹ φτάνουμε περίπου στο 80% των εργαζόμενων). Ούτε, όμως, θα ήταν πιο ικανοποιητικό, από την οπτική των αγώνων και της πραγματικότητας της διαταξικότητας, να προσπαθήσουμε να τις δούμε ως αυτό που θα ήταν “καθεαυτές”, ή μόνο σε μια σχέση εξωτερικότητας προς το προλεταριάτο, σαν αμφότερες αυτές οι τάξεις να είναι διαχωρισμένες οντότητες και όχι στοιχεία της ίδιας πραγματικότητας.

To να πούμε ότι οι τωρινοί αγώνες είναι διαταξικοί δεν σημαίνει μόνο να παρατηρήσουμε πως οι μεσαίες τάξεις είναι εκεί αναμεμιγμένες με προλετάριους, με άλλα λόγια με τους αντικειμενικά φτωχότερους (όλοι βγαίνουν στους δρόμους σε περιόδους κρίσης) αλλά να πούμε και να δείξουμε ότι η αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και το προλεταριάτο δεν είναι μόνο η δυναμική που παράγει όλες τις τάξεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής (δηλαδή που παράγει το κεφάλαιο ως μια καπιταλιστική κοινωνία), αλλά ότι είναι κι αυτή που οδηγεί στη διάλυσή τους. Συνεπώς το να θεωρούμε τις μεσαίες τάξεις “καθεαυτές” δεν έχει νόημα. Οι μεσαίες τάξεις υπάρχουν μόνο κατά το ότι είναι συστατικές του τι είναι το προλεταριάτο στην αντίθεσή του με το κεφάλαιο. Δεν υπάρχει νόημα στο να θέλουμε τις περιγράψουμε ως κάτι άλλο από μια στιγμή των αγώνων, μια στιγμή στην ταξική πάλη του προλεταριάτου, μια στιγμή της αντίθεσης σε εξέλιξη. Το να ρωτούσαμε κάποιους τι είναι έξω από αυτή τη σχέση με το προλεταριάτο θα ήταν απλά μια άσκηση στην κοινωνιολογία, όπου οι τάξεις είναι παγωμένες σε στρώματα και επίπεδα από τα οποία θα ήταν δυνατό να πάει κανείς και να πάρει δείγματα, ώστε να ξέρει τη σύσταση, για να τα περιγράψει στη συνέχεια στην άπειρη πολυπλοκότητά τους.

Οι μεσαίες τάξεις ορίζονται επίσης συχνά ως εμπεριέχουσες όλες τις μη-παραγωγικές δραστηριότητες που επιτρέπουν στην υπεραξία να υπάρχει πραγματικά, δηλαδή κοινωνικά. Η συνολική αναπαραγωγή των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων παράγεται τότε θεωρητικά ως ταυτόσημη με τη διαδικασία παραγωγής αξίας [αξιοποίηση]. Η παραγωγή υπεραξίας, στην περίπτωση αυτή, δεν ορίζει πλέον μια τάξη, το προλεταριάτο, αλλά το σύνολο της καπιταλιστικής κοινωνίας, ως έναν “ολοκληρωμένο” καπιταλιστικό κόσμο (με την έννοια που ο Ντεμπόρ μιλά για το “ενσωματωμένο/ολοκληρωμένο θεαματικό”).

Αυτός ο τρόπος να κοιτάμε τα πράγματα βασίζεται στο γεγονός ότι είναι στην πραγματικότητα πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, και σε κάθε περίπτωση κουραστικό, να προσδιορίσουμε από την ατομική δραστηριότητα ενός εργαζόμενου πότε παράγει ή όχι υπερσαξία. Αλλά το να ψάχνουμε στην δραστηριότητα των μεμονωμένων προλετάριων ποιες είναι οι στιγμές που παράγουν υπεραξία και ποιες αυτές που απλά αναπαράγουν τις συνθήκες για τη δυνατατότητα παραγωγής της δεν έχει ιδαίτερο ενδιαφέρον και δεν αλλάζει την θεμελιώδη κοινωνική σχέση εκμετάλλευσης: είναι η εκμετάλλευση μιας τάξης από μιαν άλλη που παράγει την υπεραξία και είναι επίσης η εκμετάλλευση που ορίζει την μια τάξη ως αυτή των εκμεταλλευτών και την άλλη ως αυτήν των εκμεταλλευόμενων.

Το να θέσουμε την παραγωγή αξίας ως ταυτόσημη με τη συνολική αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κοινωνικής σχέσης κάνει την αντίθεση να εξαφανίζεται ως μια σχέση μεταξύ τάξεων και του τι τις συγκροτεί ως τάξεις. Η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους γίνεται ένα καθαρά οικονομικό ζήτημα, βρίσκουμε τους εαυτούς μας στο μέσο μιας “κριτικής της αξίας”. Όταν το κεφάλαιο καταλήγει να μην παράγει πλέον αρκετή αξία για την αναπαραγωγή της κοινωνίας συνολικά, είναι τότε, στην καλλίτερη των περιπτώσεων, που εξεγείρεται “ολόκληρη η κοινωνία”. Έχοντας στην πρώτη γραμμή τις “προλεταριοποιημένες” μεσαίες τάξεις, που τελικά επιστρέφουν έτσι στον πραγματικό εαυτό τους, στην προλεταριακή και, συνεπώς, άμεσα επαναστατική τους ουσία.

Αυτή η επέκταση του προλεταριάτου σε όλο το φάσμα των εργαζόμενων, αντανακλά το γεγονός ότι το παραγωγικό προλεταριάτο δεν γίνεται πλέον αντιληπτό ως ένα μη-υποκείμενο, απογυμνωμένο από την εργατική του ταυτότητα και απομονωμένο κοινωνικά στην παραγωγή. Βρίσκει ένα είδος αξιοπρέπειας ή επαναστατικού δυναμικού μόνο όταν είναι πλεονάζον και συνεπώς εκτός της σφαίρας της παραγωγής και άρα ενωνόμενο με την αληθινή του φύση ως επαναστατικό ή εξεγερσιακό (ο δυνάμει ταραξίας) ή, μη βρίσκοντας μια κοινωνική ύπαρξη, βγαίνει από την παραγωγική του απομόνωση μόνο με το να γίνεται “σχεδόν οποιοσδήποτε”, μια “προλεταριοποιημένη” μεσαία τάξη. Λες κι έξω από την προγραμματισμό και την ταξική του ταυτότητα επιβεβαιωμένη στο κεφάλαιο, με άλλα λόγια έξω από την πολιτική του ύπαρξη ως τάξη, το προλεταριάτο έχασε όλη του τη συγκεκριμένη ύπαρξη.

Η έννοια της μεσαίας τάξης ως μιας μάσκας του προλεταριάτου (οι μεσαίες τάξεις είναι προλετάριοι που αγνοούν ο ένας τον άλλο ή αλλιώς η έννοια της μεσαίας τάξης είναι μια ιδεολογική μάσκα της πραγματικότητας του προλεταριάτου) είναι τότε το γεγονός μιας θεωρητικοποίησης που παρέχει στον εαυτό της τα υποκείμενα που χρειάζεται για τους σκοπούς της. Αλλά αυτό που συγκαλύπτεται τότε είναι τα πραγματικά προβλήματα που τίθενται από τον κατακερματισμό της τάξης.

Μπορεί πάντα κάποιος να θέσει μια a priori ενότητα των προλετάριων, παραγωγικών ή όχι, στη βάση του ότι όλοι πρέπει να υπόκεινται στη μισθωτή σχέση, δηλαδή την εκμετάλλευση· παραμένει, όμως, το γεγονός ότι αυτή η ενότητα δεν είναι καθόλου ενοποιητική, υπάρχει μόνο ως άμεσος διαχωρισμός όλων των προλετάριων μεταξύ τους, ως το γεγονός ότι ερχόμαστε διαρκώς αντιμέτωποι με τις συγκεκριμένες καταστάσεις κάθε κομματιού της τάξης. Η κοινή κατάσταση των εκμεταλλευόμενων δεν είναι τίποτα άλλο από τον διαχωρισμό τους. Το ερώτημα που πρέπει να θέσουμε στους εαυτούς μας δεν είναι αυτό μιας a priori ενότητας αλλά αυτό της ανανέωσης ή όχι αυτού του διαχωρισμού, γιατί αυτό είναι το ερώτημα που προκύπτει στους αγώνες όταν αυτοί τείνουν να γενικευτούν, όταν γίνονται διαταξικοί: είναι η ένταση που υπάρχει ακόμα και στην ενότητα που απορρέει απλά από το γεγονός ότι ερχόμαστε αντιμέτωποι με την πραγματικότητα του διαχωρισμού. Η “κοινότητα της κατάστασης” δίνεται μόνο αφηρημένα ή γενικά σε αυτό που είναι ο καθένας στο κεφάλαιο, γίνεται μια πραγματική ένταση μόνο στους αγώνες.

Η ενότητα της τάξης δεν υλοποιείται άμεσα σαν μια σχέση ανάμεσα σε ανθρώπους (δεν αρκεί να “μιλάνε μεταξύ τους οι άνθρωποι” για να προχωρήσουν πέρα από το ανήκειν στην τάξη: αυτός είναι μάλλον ο μύθος της “συνάρθροισης”), αλλά σε μια δραστηριότητα ενάντια στο κεφάλαιο, με άλλα λόγια ενάντια στην ίδια την ταξική τους ύπαρξη, μια δραστηριότητα στην οποία τα άτομα δεν βρίσκουν πλέον την δυνατότητα του προσδιορισμού τους στους καπιταλιστικούς κοινωνικούς ρόλους. Αυτό μπορεί να συμβεί μόνο σε πολύ έντονες συγκρούσεις, που τείνουν να γενικευτούν στο σύνολο της κοινωνίας και να σβήσουν από τη στιγμή που η ένταση της σύγκρουσης υποχωρεί. Η επιδίωξη και η επέκταση αυτής της δυναμικής είναι μια στιγμή κομμουνιστικοποίησης.

Συνεπώς δεν είναι ζήτημα του να πούμε “δεν υπάρχει άλλο προλεταριάτο από το παραγωγικό προλεταριάτο” ούτε “είμαστε όλοι εκμεταλλευόμενοι, είμαστε όλοι προλετάριοι”, αλλά να ταυτοποιήσουμε πώς υπάρχει αυτή η τάση για ενότητα και μέσα από ποιες συγκεκριμένες συγκρούσεις εντός της τάξης. Για να δώσουμε ένα γενικό παράδειγμα, στη διάρκεια της κατάληψης ή του μπλοκαρίσματος ενός εργασιακού χώρου βρίσκονται στον ίδιο χώρο τόσο κόσμος που δουλεύει εκεί όσο και άτομα που έχουν έρθει για να συμμετάσχουν στον αγώνα. Η κατάσταση που αναδύεται είναι διαφορετική κάθε φορά και εξαρτάται από το περιεχόμενο του αγώνα (διεκδικητικός ή όχι κλπ.) και τη δραστηριότητα των ατόμων που συμμετέχουν σ’ αυτόν. Το γεγονός ότι ο εργασιακός χώρος, ακόμα κι αν είναι υπό κατάληψη ή αποκλεισμό, διατηρεί τη λειτουργία του παραμένει φυσικά το πρώτο όριο αυτού του τύπου καταστάσεων. Όμως, η διάρρηξη της κοινωνικής συμπαγότητας ενός εργασιακού χώρου, το ότι οι εργαζόμενοι βρίκονται εκτός εργασιακού χώρου και αναμεμιγμένοι με άλλους για κάτι διαφορετικό από τη δουλειά, βάζει τους πάντες μπροστά στη μαρτυρία της αυθαιρεσίας ενός εργασιακού χώρου, του κοινωνικού τους ρόλου στον καπιταλιστικό κόσμο. Ο εργασιακός χώρος διαπερνιέται λοιπόν από κοινωνικές σχέσεις διαφορετικές από αυτές που του επιτρέπουν να υπάρχει ως εργασιακός χώρος. Αυτό που μπορεί να εμφανιστεί, στον βαθμό που η σύγκρουση τείνει να γενικευτεί, είναι ο διαχωρισμός τόσο του παραγωγικού εργαλείου όσο και του υπολοίπου της κοινωνίας, ο διαχωρισμός του ενός ατόμου από το άλλο (ο διαχωρισμός της κοινωνίας σε τάξεις) ως ο διαχωρισμός των ατόμων από την ίδια τη δραστηριότητά τους, δηλαδή αυτή η ίδια η συνθήκη των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Το σπάσιμο αυτού του διαχωρισμού και η επίτευξη της ενότητας στον αγώνα είναι ο μόνος τρόπος για να συνεχιστεί ο αγώνας, αλλά η αναπαραγωγή αυτού του διαχωρισμού είναι τελικά ο μόνος τρόπος για να είναι κάποιος αυτό που είναι κοινωνικά. Εδώ είναι που βρίσκουμε αυτό που μπορούμε να πούμε τάση προς την ενότητα, που πιο συχνά απλά σκιαγραφείται και μπορεί να είναι αποτελεσματική μόνο στη διαδικασία της κομμουνιστικοποίησης.

Η έρευνα για μια ενότητα της τάξης στη βάση του εισοδήματος, η αφομοίωση του προλετάριου στον απασχολούμενο μάς κάνει να χάνουμε από τη ματιά μας την ιδιαιτερότητα των αποκαλούμενων μεσαίων τάξεων στον ΚΤΠ, μια ιδιαιτερότητα που υπάρχει μόνο σε σχέση με την πραγματική παραγωγική εργασία, εξαιτίας της αντίφασης της πτώσης του ποσοστού κέρδους, σε αυτό που ωθεί το κεφάλαιο στην ιστορική του ανάπτυξη, χωρίς να αφήνει τίποτα απ’ έξω, να γίνει μια κοινωνία. Αυτό που διακυβεύεται είναι αυτό που διακυβεύεται στην ανάπτυξη της συνεργασίας, πρώτα μεταξύ των εργατών και στη συνέχεια ανάμεσα σε διαφορετικούς κλάδους της καπιταλιστικής παραγωγής και την κοινή αναγκαιότητα του διαχωρισμού των δραστηριοτήτων τους, της διαίρεσης της εργασίας, και συνεπώς της ανάπτυξης των σφαιρών της διοίκησης, της κυκλοφορίας κλπ., ένας κατακερματισμός που απαιτείται από την παραγωγική διαδικασία αξιοποίησης, στην πορεία της ανάπτυξής της.

Το κεφάλαιο διαχωρίζει τους εργάτες (με τον μισθό, με την απώλεια του ελέγχου πάνω στο τι παράγεται και πώς είναι κλπ.) καθώς τους φέρνει κοντά μαζικά στην παραγωγική διαδικασία και αυτός είναι ο τρόπος που κοινωνικοποιεί την εργασία· το αποτέλεσμα αυτής της ενότητας/διαίρεσης είναι η καπιταλιστική κοινωνία, κατά το ότι συγκροτείται στην πραγματικότητα, με έναν λειτουργικό τρόπο, από κομμάτια τάξεων: τις λεγόμενες μεσαίες τάξεις, που εμφανίζονται σ’ αυτή τη διαδικασία, που καταδεικνύουν ότι το κεφάλαιο είναι η καπιταλιστική κοινωνία, ότι ο τρόπος παραγωγής γίνεται κοινωνία. Η καπιταλιστική εργασία δεν μπορεί να γίνει συλλογική εργατική δύναμη (οι μισθοί είναι ατομικοί), μια κοινότητα εργατών (σοσιαλισμός) όχι περισσότερο από όσο μπορούν οι προλετάριοι να ενωθούν στη βάση αυτού που είναι ως τάξη.

Οι μεσαίες τάξεις δημιουργούνται από το κεφάλαιο καθώς αυξάνει η οργανική του σύνθεση, η πραγματική κυριαρχία του επί της εργασίας, και μέσα από αυτή τη διαδικασία συγκροτούν την κοινωνία που είναι πραγματικά το κεφάλαιο (αυτή η κοινωνία, που η αρχή και ο σκοπός της είναι η παραγωγή αξίας, γίνεται ιδεολογικά για τις μεσαίες τάξεις ο κανονικός σκοπός του κεφαλαίου: το κεφάλαιο που αναπαράγουν υπάρχει τελικά για να αναπαράγονται οι ίδιες). Από αυτή την άποψη, δεν συγκρίνονται με τα μεσαία στρώματα άλλων τρόπων παραγωγής ή τυπικής κυριαρχίας, η ύπαρξη των οποίων είχε να κάνει λιγότερο μ’ αυτό [την αναπαραγωγή τους] στους τρόπους παραγωγής εντός των οποίων υπήρχαν. Ό,τι άφησαν πίσω τους άλλοι τρόποι παραγωγής, σε όρους γνώσης καθώς και πρακτικών, εμπορίου ή τρόπων ανταλλαγής, δεν μπορεί πλέον να διατηρηθεί στην πραγματική κυριαρχία του κεφαλαίου επί της εργασίας. Ολόκληρη η κοινωνία είναι μια κοινωνία του κεφαλαίου.

Η ύπαρξη των μεσαίων τάξεων δείχνει ότι το κεφάλαιο δεν ικανοποιείται μόνο με την αναπαραγωγή του προλεταριάτου στη σχέση εκμετάλλευσης, αλλά ότι στην πλήρη υπαγωγή είναι η κοινωνία συνολικά ως καπιταλιστική κοινωνία που είναι η αυτοπροϋπόθεσή του. Οι μεσαίες τάξεις φέρουν ιδεολογία και πολιτική νομιμοποίηση επειδή ζουν την καπιταλιστική σχέση στον φετιχισμό της διανομής, στην οποία η αξία της εργατικής δύναμης γίνεται (απλά) η τιμή της εργασίας. Η διανομή του εισοδήματος γίνεται γι’ αυτές διανομή του πλούτου: και είναι μ’ αυτόν τον τρόπο που μπορούν να γίνουν ένα αντεπαναστατικό εμπόδιο για το προλεταριάτο, ένα από τα όρια της δικής του ύπαρξης σαν τάξης, της οποίας [οι μεσαίες τάξεις] είναι συστατικό στοιχείο. Τότε, αυτό με το οποίο το προλεταριάτο έρχεται αντιμέτωπο στην διαταξικότητα, με άλλα λόγια στην συγκρουσιακή του σχέση με τις μεσαίες τάξεις, είναι μια από τις ιδεολογικές μορφές της ύπαρξής του στο κεφάλαιο: και για το προλεταριάτο, επίσης, ο μισθός είναι η τιμής της εργασίας. Η ιδεολογία της μεσαίας τάξης είναι αντικειμενικοποίηση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, είναι ο καπιταλισμός ειδωμένος σαν κοινωνικό συμβόλαιο και όχι σαν κοινωνική σχέση εκμετάλλευσης και αυτή η ιδεολογία δεν είναι κατά κανέναν τρόπο εξωτερική προς αυτό που είναι το προλεταριάτο, αντίθετα, είναι συστατικό της ταξικής σχέσης όπως αυτή υπάρχει πραγματικά. Στην παρούσα κρίση της μισθωτής σχέσης, είναι επίσης αυτή η ιδεολογία που μπαίνει σε κρίση, και είναι ένα από τα ζητήματα των διαταταξικών αγώνων σήμερα.

Αν είναι απαραίτητο στους αγώνες να ασκήσουμε κριτική στις ιδεολογικές θέσεις των μεσαίων τάξεων αυτό δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε ότι αυτή η κριτική δεν μπορεί να γίνει στο όνομα ή με αναφορά σε ένα προλεταριακό υποκείμενο που δεν θα ήταν μιασμένο από την ιδεολογία, ένα καθαρό/αγνό ιστορικό υποκείμενο. Η διαταξικότητα δεν είναι η “πρώτη γραμμή”, και αυτό είναι το πρόβλημα.

Αλλά τελικά, η μισθωτή σχέση δεν μπορεί να έχει το ίδιο περιεχόμενο για έναν εργάτη και έναν δάσκαλο, επειδή η παραγωγή προϊόντων δεν είναι ταυτόσημη με την αναπαραγωγή μιας κοινωνικής σχέσης ή τις συνθήκες μιας κοινωνικής σχέσης (έστω κι αν το να παράγεις προΐόντα είναι κάτι τέτοιο). Όμως, ο εργάτης και ο δάσκαλος βρίσκουν τον εαυτό τους στους αγώνες με έναν αντιφατικό τρόπο, κάποιες φορές διεκδικώντας την ενότητα, κάποιες άλλες συγκρουόμενοι με τον διαχωρισμό τους. Και είναι επίσης σ’ αυτό που οι ταξικές διαιρέσεις είναι πραγματικές καθώς και κινούμενες, και που η διαταξικότητα αναπαράγει ταξικές διαιρέσεις τείνοντας ταυτόχρονα στην κατάργησή τους. Η διαταξικότητα είναι αυτή η σύγκρουση και αυτή η τάση, είναι μια στιγμή της επανάστασης ως διαταξικότητας.

Το ζήτημα της μεσαίας τάξης δεν είναι το αν αποτελεί τον “μέσο όρο” από άποψη εισοδήματος (το μέσο εισόδημα είναι μόνο τυχαίο και ειδικότερα σε σχέση με τον ορισμό του τι είναι οι μεσαίες τάξεις ιδεολογικά, ή για έναν κοινωνιολόγο της εργασίας), αλλά απορρέει επίσης και από το τι κάνουν πραγματικά (λειτουργικά) στον κόσμο του κεφαλαίου. Όμως αυτή η προσέγγιση είναι προβληματική. Οι μεσαίες τάξεις, στον λειτουργικό τους ρόλο στο κεφάλαιο, μπορεί επίσης να είναι ουσιαστικά και οι εργαζόμενοι στα τηλεφωνικά κέντρα που πληρώνονται με συμβόλαια SMIC². Αυτό δεν σημαίνει ότι αυτοί οι εργαζόμενοι δεν είναι επίσης και προλετάριοι, με άλλα λόγια ότι δεν είναι παγιδευμένοι στην ταξική αντίθεση που πολώνει το σύνολο της κοινωνίας, αλλά ότι αυτό δεν συνεπάγεται οποιαδήποτε ενότητα ή “κοινότητα κατάστασης” εξαιτίας των αντίξοων συνθηκών. Οι μεσαίες τάξεις είναι τόσο αντεπαναστατικές ή ρεφορμιστικές στη φύση τους όσο επαναστατικό είναι στη φύση του και το παραγωγικό προλεταριάτο. Αλλά ακόμα κι αν υποθέσει κανείς στιγμές κοινωνικής “ανυπακοής”, αυτή η ανυπακοή μπορεί να εκδηλωθεί μόνο μέσα από την άμεση (και αντιφατική) κατάσταση των τάξεων όπως είναι στο κεφάλαιο, από αυτό που ειδικά φτάνουν να υπερασπιστούν και/ή να του επιτεθούν κλπ. Και εδώ είναι που τα πράγματα περιπλέκονται.

Επειδή πιθανόν κάποιος δεν μπορεί να αποφύγει το καθήκον να πρέπει να περιγράψει ποιες είναι οι πραγματικές ταξικές διαιρέσεις, όπως αυτές εκδηλώνονται κάθε φορά στους αγώνες, δηλαδή να υποδείξει τις ιδιαιτερότητες σύμφωνα με τη σφαίρα στην οποία τοποθετείται: παραγωγή, αναπαραγωγή (δάσκαλοι, δημόσιοι υπάλληλοι, γενικότερα η ειδική λειτουργία του κράτους), κυκλοφορία, επιτήρηση. Καμμιά από αυτές τις διαιρέσεις δεν μπορεί να είναι αδιάφορες στους αγώνες, αλλά καμμιά δεν επαρκεί από μόνη της στο πλαίσιο ενός διαταξικού αγώνα. Γιατί διακινδυνεύουμε έτσι να μπούμε σε μια λογική ταξινόμησης χωρίς ενδιαφέρον από τη σκοπιά της κομμουνιστικοποίησης, αν χάσουμε από το βλέμμα μας το γεγονός ότι όλα αυτά τα στρώματα και τα κοινωνικά επίπεδα, που επίσης περιγράφουν τις μεσαίες τάξεις, δεν είναι κατά κανέναν τρόπο αμετακίνητα, αλλά ότι φτάνουν να διαλύονται στην αντίθεση που είναι η ίδια η δυναμική του κεφαλαίου, επειδή είναι μια αντίθεση ανάμεσα σε τάξεις στην οποία μια τάξη μπαίνει όντας διαρκώς σε αντίθεση με την ίδια την ταξική της ύπαρξη: το προλεταριάτο.

Έχοντας επιβεβαιώσει αυτό, παραμένει, παρ’ όλα αυτά, το γεγονός ότι είναι μόνο μέσα στους αγώνες, που το προλεταριάτο οδηγεί με ό,τι είναι εντός και ενάντια στο κεφάλαιο, δηλαδή επίσης μαζί (και ενάντια) στις μεσαίες τάξεις, που η πιθανότητα της επαναστατικής υπέρβασης μπορεί να αναδυθεί. Και αυτό που οι αγώνες αυτοί παράγουν είναι επίσης ένα στιγμιαίο μπλοκάρισμα των ταξικών διαιρέσεων, που περιμένουν να παράγουν την κατάργησή τους.

aπό το blog της Carbure¹

Το ακόλουθο κείμενο είναι απόσπασμα από μια ανταλλαγή ηλεκτρονικής αλληλογραφίας με έναν αναγνώστη του blog.

TF: (…) Αν μοιραστώ τις παρατηρήσεις σας σχετικά με τα όρια των εναλλακτικών, τότε δεν καταλαβαίνω πραγματικά τι σημαίνει “είναι το προλεταριάτο που κάνει την επανάσταση που καταργεί τις τάξεις”. Ποιο είναι αυτό το προλεταριάτο;

Αν η παραπομπή² σας σχετικά με τις σχέσεις παραγωγής σημαίνει ότι είναι επειδή δεν έχουμε καταλάβει τίποτα από τη δυναμική στην οποία είμαστε εγκλωβισμένοι που πιστεύουμε ότι μπορούμε να επιβάλλουμε με διατάγματα, σε έναν περιορισμένο χώρο, μια καινούρια κοινωνική “αναφορά” ή ακόμα και μια καινούρια οντολογία, τότε είμαστε σύμφωνοι. Δεν ισχυριζόμαστε κάτι τέτοιο. Αλλά αν οποιαδήποτε δράση που απορρέει από αυτόν τον κόσμο κληρονομεί αναπόφευκτα μέσω της καταγωγής της (το υποκείμενο, τις κοινωνικές σχέσεις κλπ.) τότε ποιες εξωτερικότητες θα μπορούσαν να φέρουν τόσο άμεσα, τόσο ευρέως, αυτή την κομμουνιστικοποίηση; Το ίδιο το προλεταριάτο και, εν πάσει περιπτώσει, αυτοί/ες που το συγκροτούν, είναι έξω από τον καπιταλισμό;

Δεν θα μπορούσε η κομμουνιστικοποίηση να είναι μία, η πρακτική που θα κατέστρεφε τον καπιταλισμό; (απομένει να ορίσουμε επακριβώς το περίγραμμα, επειδή τις περισσότερες φορές οποιαδήποτε μερική κομμουνιστικοποίηση δεν είναι πραγματικά κομμουνιστικοποίηση, από τη στιγμή που αφομοιώνεται).

Δεν θα μπορούσε αυτή η κομμουνιστικοποίηση να εμφανίζεται παντού με έναν διαφορετικό τρόπο (εξαιτίας της παρανόησης ή ακόμα και της άγνοιας) και να αυξάνει τη συνοχή της, την συνέπειά της, τη δύναμή της καθώς υποστηρίζεται δημόσια, διαμορφώνεται, αποκτά επίγνωση, αφού επιτρέπει στον λαό, αλλά και σε διαφορετικές κοινωνικές συμφωνίες, να εκδιπλώνονται, να εμβαθύνονται, να οικοδομούνται; Μέχρι το σημείο της μη-επιστροφής που, προφανώς, μπορεί να είναι ένα γενικευμένο κοινωνικό κίνημα;

Τι θα λέγατε σε ανθρώπους που υποφέρουν και θέλουν να οργανωθούν; Να μην βρουν μια εναλλακτική δουλειά στο ZAD αλλά μάλλον να αποκτήσουν, για παράδειγμα, την ισχύ της μη-κατανάλωσης ή να οικοδομήσουν οργανώσεις αντίστασης στην εργασία, στην ανάγκη για εργασία; Γιατί να μην “παίξουμε”, με έναν τρόπο, τη διαδικασία ανάδυσης του καπιταλισμού αλλά “από την ανάποδη”; (…)

AC: Βάζετε το δάχτυλο ακριβώς πάνω στο πρόβλημα: είναι πραγματικά δύσκολο σήμερα να συλλάβουμε από τη μια ότι το προλεταριάτο δεν συνιστά μια εξωτερικότητα στο κεφάλαιο και, από την άλλη, ότι είναι η τάξη η οποία, έτσι όπως είναι, κάνει την επανάσταση. Λέω “σήμερα” γιατί αυτό το αξίωμα έχει υπάρξει επί μακρόν το σημείο αφετηρίας αυτού που αποκαλείται “Μαρξισμός”, του οποίου το όραμα για το επαναστατικό κίνημα δεν είναι πλέον δικό μας, είτε όσον αφορά το ξεδίπλωμά του είτε όσον αφορά τους σκοπούς του. Κανένας μαρξιστής τη δεκαετία του 1930 δεν θα υπέθετε ότι το προλεταριάτο μπορούσε να είναι οτιδήποτε άλλο από αυτό που πρόκειται να γίνει επαναστατικό: θα ήταν πειθαρχημένο, οργανωμένο ή συνειδητοποιημένο, αλλά προφανώς έπρεπε να παραμείνει η τάξη της εργασίας για να μπορεί να κάνει την επανάσταση. Δεν ήταν παρά μέχρι τη δεκαετία του 1970 που αυτό το είδος σχεδιασμού αμφισβητήθηκε. Σήμερα είναι δύσκολο να υποστηριχθεί ότι είναι το προλεταριάτο όπως είναι που κάνει την επανάσταση. Παρ’ όλα αυτά είναι ένα από τα κεντρικά σημεία της θεωρίας της κομμουνιστικοποίησης. Η επιθεώρηση Théorie communiste (TC) φτάνει να στηρίζει την προσέγγισή της στο περίφημο ερώτημα: “Πώς μπορεί το προλεταριάτο, που δεν είναι παρά μια τάξη του κεφαλαίου, να καταργήσει όλες τις τάξεις και το κεφάλαιο;”. Και περί αυτού ακριβώς πρόκειται. Ξέροντας ότι η TC δουλεύει πάνω σ’ αυτό για 35 χρόνια, προφανώς δεν θα απαντήσω αυτό το ερώτημα με τρεις κουβέντεες, αλλά μπορώ να σας δώσω κάποιες ιδέες για προβληματισμό:

– Η σχέση προλεταριάτο/κεφάλαιο είναι μια σχέση εκμετάλλευσης και είναι συνεπώς στη δυναμική της εκμετάλλευσης στην οποία θα εξετάσουμε την αντίθεση αυτή στο σύνολό της. Αυτή, μέσω της πτώσης του μέσου ποσοστού κέρδους θεωρούμενη ταυτόχρονα ως όριο και ώς δυναμική (αν και με προβληματικό τρόπο όπως υπογραμμίζω στο “Η αρχή της αβεβαιότητας…”³) συνοψίζει με τον καλλίτερο τρόπο τη δυναμική του κεφαλαίου, στην οποία όλοι συμμετέχουμε αλλά το προλεταριάτο παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο. Η κεντρική ταξική σχέση είναι η εκμετάλλευση και αυτή η σχέση είναι αντιφατική.

– Προλεταριάτο και κεφάλαιο είναι σε μια σχέση αμοιβαίας σύμπλεξης: εξαρτώνται το ένα από το άλλο, υπάρχουν το ένα εξαιτίας του άλλου. Όμως, αυτή η σχέση είναι πολωμένη, δεν είναι ένας απλός φαύλος κύκλος. Σε κάθε “κύκλο” κυκλοφορίας του κεφαλαίου, το μέρος του κεφαλαίου που επιστρέφει ως επιπλέον κεφάλαιο κατευθύνεται λιγότερο προς το μεταβλητό κεφάλαιο και περισσότερο στο σταθερό. Μικρότεροι μισθοί σαν μερίδιο της παγκόσμιας αξίας, κάτι που παράγει μια κατάσταση στην οποία όλοι φαίνεται να χάνουν, το κεφάλαιο επειδή το κεφάλαιο πρέπει να ανταλλαχθεί με εργασία για να παραγάγει αξία, το προλεταριάτο επειδή αποστερείται τα μέσα διαβίωσής του. Παρ’ όλα αυτά, επειδή η ταξική σχέση είναι κάτω από την κυριαρχία του κεφαλαίου, το πρόβλημα βιώνεται πάντα (και κυρίως λειτουργεί) ως μια λύση για το κεφάλαιο (ανάπτυξη του χρηματιστικού πόλου, μεγιστοποίηση των κερδών μέσω της παραγωγικότητας κλπ., εδώ είναι που το όριο είναι επίσης και δυναμική), και πάντα ως κάτι ανεπίλυτο από το προλεταριάτο: το ένα [το κεφάλαιο] πάντα ανανεώνεται, και το άλλο [το προλεταριάτο] πάντα “παραείναι πολύ”.

– Η σχέση-κεφάλαιο [η καπιταλιστική σχέση] δεν μπορεί να επιδεχτεί κάποια “οριζοντιότητα” στο επίπεδο των “λύσεων”: από τη στιγμή που μπαίνουν σ’ αυτήν, οι προλετάριοι δεν είναι ελεύθεροι να αποσυρθούν, η σχέση διατηρείται κοινωνικά, ακόμα κι όταν κάποιος μείνει χωρίς δουλειά. Η διατήρηση αυτή δεν γίνεται μόνο από τον άμεσο περιορισμό: από την σκοπιά ενός ατόμου, ο αποκαλούμενος “ελεύθερος” εργάτης δεν έχει επιλογή: είναι ελεύθερος μόνο για να πάει και να πουλήσει το τομάρι του στην αγορά, για να καεί από τον ήλιο, κατά την έκφραση του Μαρξ, ή να “εκραγεί” (προφανώς, στην πραγματικότητα, οι προλετάριοι δεν πεθαίνουν με το που αποβάλλονται από την παραγωγική σχέση: εδώ υπεισέρχεται κάθε είδους περιθώριο, που ποικίλλει από τις διάφορες εναλλακτικές μέχρι τη ληστεία, αλλά αυτό για το οποίο συζητάμε εδώ είναι, από πρώτη άποψη, η σχέση όπως πρέπει να κατανοηθεί θεωρητικά). Στο συλλογικό επίπεδο της σχέσης, οι “λύσεις” που το προλεταριάτο έχει μπορέσει να δώσει έχουν πάρει συχνά τη μορφή μιας προσπάθειας αναπαραγωγής της σχέσης ως πιο “ρευστής” (για παράδειγμα, ο συνδικαλισμός ως ένας προσαρμοστικός παράγοντας του κεφαλαίου) ή μιας ανανέωσης των κατηγοριών της αξίας κάτω από μια άλλη ταξική εξουσία (σοσιαλισμός). Αυτό ήταν εφικτό μόνο για μια συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας του κεφαλαίου (την περίοδο του προγραμματισμού), που τώρα έχει τελειώσει. Στην περίοδο αυτή, το προλεταριάτο παλεύει για την απελευθέρωσή του ως τάξη για να βρει μπροστά του και εντός του μόνο τις κατηγορίες του κεφαλαίου, που συνιστούν την ιδιαιτερότητά του ως τάξης. Παλεύει λοιπόν για την προσαρμογή του σε έναν τρόπο παραγωγής στον οποίο συγκεκριμένες κατηγορίες του κεφαλαίου (ατομική ιδιοκτησία, ελεύθερη αγορά κλπ.) αμφισβητούνται, αλλά όχι εκείνες στις οποίες βασίζεται η ίδια η ύπαρξη του προλεταριάτου (εργασία, παραγωγή, ανταλλαγή): πρόκειται απλά για το να πάει κανείς πέρα από τα “στενά όρια” στα οποία η αστική ιδιοκτησία διατηρεί τον τρόπο παραγωγής για να τον “κοινωνικοποιήσει”. Δεν προσποιούμαστε ότι οι αιματηροί αγώνες του παλιού εργατικού κινήματος ήταν μια απλή επιθυμία ενσωμάτωσης της τάξης στην πορεία του κεφαλαίου: δεν είναι τόσο απλό και η συντριβή αυτού του κινήματος είναι εκεί ως μαρτυρία. Αλλά αυτό υπογραμμίζει τη συνάφεια του να τίθεται το ζήτημα του ορίου που συνιστά για το προλεταριάτο την ίδια την ύπαρξή του ως μιας τάξης του κεφαλαίου. Βλέπουμε με ποιο τρόπο ο “εσωτερικός” χαρακτήρας του προλεταριάτου μοιάζει περισσότερο να εγγυάται την αέναη αναπαραγωγή της σχέσης ανάμεσα στις τάξεις παρά το τέλος της. Το προλεταριάτο, τάξη της εργασίας και της παραγωγής, δεν πετυχαίνει, ούτε στο κεφάλαιο ούτε στον σοσιαλισμό, να είναι οτιδήποτε άλλο από αυτό που είναι, η τάξη που παράγει αξία, σε όποια μορφή κι αν αυτή [η αξία] κατανέμεται.

– Αυτό που κάνει το προλεταριάτο ξεχωριστό – που το κάνει αν θέλετε, αν και ο όρος δεν πρέπει να γίνει κατανοητός με έναν ουσιοκρατικό τρόπο – “επαναστατική τάξη”, δεν θα βρεθεί σε οποιαδήποτε άλλη ποιότητα που να απορρέει από οτιδήποτε άλλο από την καπιταλιστική ταξική σχέση. Αυτό που πρέπει να ληφθεί υπόψιν είναι πραγματικά η θέση του προλεταριάτου σ’ αυτή την ίδια τη σχέση, που είναι μια αντιφατική σχέση, τείνοντας να καταστραφεί στην ίδια της την ανάπτυξη. Αυτό είναι που λέει, βασικά, ο Μαρξ: αυτό που είναι η δυναμική του κεφαλαίου είναι επίσης κι αυτό που το καταστρέφει. Αυτή η αντίφαση λύνεται, ή μάλλον εκρήγνυται, στην επαναστατική στιγμή, που είναι επίσης μια στιγμή κρίσης του κεφαλαίου. Στην πορεία της αντίφασης, το κεφάλαιο δεν καταφέρνει πλέον να αναπαράγει το προλεταριάτο ως τάξη, δημιουργώντας μια κατάσταση μεγάλης αστάθειας, μια επαναστατική κατάσταση. Από τη στιγμή αυτή κι έπειτα, το προλεταριάτο μπορεί να οδηγηθεί να συμπεριφερθεί συλλογικά ως κάτι άλλο από μια τάξη αυτού του τρόπου παραγωγής, να αναιρέσει τις κατηγορίες που το συνιστούν, επειδή αυτές έχουν αναιρεθεί. Ωστόσο, δεν είναι παρά τη θέλησή του που το προλεταριάτο αρχίζει να διαλύεται σαν τάξη, είναι μια συνειδητή, και θα λέγαμε ενσυνείδητη, δραστηριότητα⁴· πρόκειται για το να κάνει την επανάσταση και να “γίνει” από αυτήν. Στην επαναστατική στιγμή, το προλεταριάτο δημιουργεί συνείδηση της κατάστασής του σαν θεωρία και πρακτική, και καθώς κατανικά αυτή την κατάσταση, καταργεί τον εαυτό του ως τάξη. Είναι αυτή η στιγμή (που προς το παρόν δεν έχει άλλη ύπαρξη από τη θεωρητική αλλά την οποία, παρ’ όλα αυτά, μπορούμε να θέσουμε ως απαραίτητη, κάπως ανάλογα με τις μαύρες τρύπες στη φυσική⁵) που χαρακτηρίζουμε ως “κομμουνιστικοποίηση”, αυτομετασχηματισμό του προλεταριάτου⁶.

Η αντίθεση ανάμεσα στο προλεταριάτο και το κεφάλαιο πρέπει να κατανοηθεί από μια ιστορική σκοπιά και όχι απλά λογική. Με άλλα λόγια, το επίπεδο στο οποίο αναπτύσσεται δεν είναι ο ουρανός των ιδεών, στο οποίο τα πράγματα υπάρχουν σύμφωνα με την καθαρή τους έννοια, αλλά ο πραγματικός κόσμος, στον οποίον πολλά φαινόμενα αλληλεπιδρούν με πολλούς τρόπους. Ο καπιταλισμός είναι μια ιστορία, η θεωρία δεν συνίσταται στο να ταιράζει τους ισχυρισμούς της με αυτή την ιστορική κίνηση, πρέπει να παράγεται από αυτή την κίνηση. Και αυτό είναι που και ο Μαρξ κάνει στο έργο του, που δεν είναι αυτό ενός φιλοσόφου, ή μάλλον είναι αυτό ενός φιλοσόφου που πάει πέρα από τη φιλοσοφία: κινείται από μια αφηρημένη κατανόηση της ιστορικής πορείας του κεφαλαίου και της αντιφατικότητάς της σε μια εμμενή [immanent] κατανόηση, ριζωμένη στην πραγματικότητα. Η θεωρία της κομμουνιστικοποίησης, συγκεκριμένα, είναι ένα κούφιο δόγμα αν δεν συλλαμβάνεται μέσα από την αναδιάρθρωση του κεφαλαίου στα μέσα της δεκαετίας του 1970, αν δεν πιστοποιούμε αυτή την αναδιάρθρωση ως έναν κύκλο του κεφαλαίου με ένα ιδιαίτερο περιεχόμενο κλπ. Δεν είναι ζήτημα διατύπωσης μιας “καλλίτερης” θεωρίας, πιο χειραφετητικής, στα χαρτιά, αλλά επίγνωσης του πού είμαστε και πού πηγαίνουμε. Το ίδιο το πέρασμα από τη φιλοσοφία στη θεωρία συνεπάγεται επίσης το να δώσουμε ένα τέλος στην κομψότητα και στις διευκολύνσεις της ελεύθερης άσκησης της σκέψης: η θεωρία της επανάστασης δεν είναι ούτε όμορφη ούτε καλή, έχει απαραίτητα έναν ασταθή και ατελή χαρακτήρα.

Εκφρασμένη μ’ αυτόν τον (πολύ!) σχηματικό τρόπο, νομίζω ότι είναι πιο εύκολο να συλλάβουμε την διπλή κατάσταση του προλεταριάτου ως “επαναστατικής τάξης” και ως τάξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής: αυτή η διπλή κατάσταση δεν κατανοείται πλέον ως ένα εμπόδιο, καθιστά εφικτό να συλλάβουμε ταυτόχρονα την επαναστατική δυναμική και τα όριά της. Δεν είναι πια κανείς υποχρεωμένος να βγάζει από το καπέλο τον “λαγό” ενός επαναστατικού υποκειμένου που δεν μπορεί να βρεθεί στην κοινωνία όπως αυτή υπάρχει, να αναβάλλει την επανάσταση για να σχηματίσει το οποιοδήποτε Κόμμα (φανταστικό ή όχι) οργανωμένο και συνειδητοποιημένο, με μια εκπαίδευση εφαρμοσμένη πάντα από κάποια πεφωτισμένη πρωτοπορία, πόσο μάλλον να απευθύνεται στην αφύπνιση της συνείδησης.

Παρ’ όλο που αυτή η θεωρία έχει μια συγκεκριμένη αποτελεσματικότητα, ταλανίζεται παρά ταύτα από σχεδόν άλυτα προβλήματα, ξεκινώντας με αυτό που περιέχεται στο αρχικό ερώτημα: “Πώς είναι δυνατόν το προλεταριάτο κλπ.”, που κάνει ολόκληρο το σύστημα να στηρίζεται σε ένα σημείο που δεν τίθεται υπό διερώτηση (γιατί θα έπρεπε το προλεταριάτο και όχι κάποια άλλη τάξη να κάνει την επανάσταση, προκύπτει όντως το ζήτημα της επανάστασης κλπ.), και που ξαναγυρνάει τελικά κάνοντας το ερώτημα μια κατάφαση (είναι το προλεταριάτο που κάνει την επανάσταση). Πραγματικά μπορεί να φαίνεται παράδοξο ότι αυτή η ίδια θεωρία, που ποτέ δεν σταματά να επαναλαμβάνει ότι δεν υπάρχει επαναστατική φύση του προλεταριάτου, αναρωτιέται πώς κάνει το προλεταριάτο την επανάσταση, προτού καν σκεφτεί γιατί θα έπρεπε να το κάνει αυτό, ακόμα κι αν υποτεθεί ότι αυτό είναι δυνατόν. Μοιάζει να φαίνεται ότι αν δεν υπάρχει επαναστατική φύση, το γεγονός της πραγματοποίησης της επανάστασης είναι μέρος του ίδιου του ορισμού του προλεταριάτου⁷ – παρ’ όλο που κι αυτό είναι προβληματικό καθώς βάζουμε το ερώτημα του πώς, που δεν είναι καθόλου δεδομένο. Αυτό μπορεί να θυμίζει τη λεγόμενη οντολογική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού, δηλαδή ότι ο Θεός υπάρχει επειδή είναι μέρος του ορισμού του. Αλλά μπορούμε να δούμε ότι ακόμα και η επιστήμη τελικά στηρίζεται σε ένα a priori που δεν αμφισβητείται, και η θεωρία δεν είναι επιστήμη. Εν πάσει περιπτώσει, είναι ένα δύσκολο ερώτημα και πρέπει ταπεινά να παραδεχτώ ότι δεν είμαι ικανός να το απαντήσω.

Παρ’ όλα αυτά, προφανώς δεν τίθεται ζήτημα μιας θεωρίας επαναστατικής γαλήνης, όπου τα πράγματα θα λύνονταν πριν καν τεθούν, επειδή την ίδια στιγμή, το γεγονός της μη απόδοσης οποιουδήποτε θετικού περιεχομένου στο είναι του προλεταριάτου οδηγεί σε μια συγκεκριμένη εστίαση στην άμεση δραστηριότητα της τάξης, η οποία δεν είναι και πολύ καθησυχαστική. Ο πιθανόν θεωρησιακός χαρακτήρας της προσέγγισης βασίζεται, τότε, σε μια εμμενή προσέγγιση στο ερώτημα που τέθηκε, όποια κι αν είναι η νομιμοποίησή του, και καθιστά πιο σκληρούς κατά κάποιους τρόπους τους όρους του ερωτήματος, που ισοδυναμεί με το ερώτημα πώς το προλεταριάτο μπορεί, όπως είναι, να κάνει την επανάσταση και συνεπώς με το να κοιτάξουμε την ταξική σχέση όπως αυτή εξελίσσεται στον καπιταλιστικό κόσμο, τοπικά και παγκόσμια.

***

Όσον αφορά το άλλο σας ερώτημα, προφανώς πιστεύω ότι οποιοδήποτε “κομμουνιστικό” σχέδιο θα ήθελε να αναπτυχθεί παράλληλα με τον καπιταλισμό για να “παίξει την ανάδυση του καπιταλισμού από την ανάποδη” θα ήταν καταδικασμένο σε αποτυχία⁸ απλά επειδή το κεφάλαιο (δηλαδή με άλλα λόγια, εντελώς άμεσα το κράτος) δεν θα το άφηνε να το κάνει· και με έναν εντελώς εμμενή τρόπο επειδή το κεφάλαιο διαποτίζει το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας: όλα πουλιούνται και αγοράζονται, είτε μας αρέσει είτε όχι, κάθε δραστηριότητα πλαισιώνεται από νόμους που ανάγονται στη μισθωτή σχέση, προστατεύουν την ατομική ιδιοκτησία και γενικά καθιστούν τον μισθό και την ανταλλαγή τη μόνη δυνατότητα ύπαρξης. Πρέπει να είναι κανείς ασφαλής από αυτούς τους περιορισμούς για να φανταστεί ότι απαιτεί απλά θέληση για να απαλλαγεί από αυτούς. Οποιαδήποτε προσπάθεια να αποσπαστεί κανείς από αυτή τη σχέση θα στρεφόταν πολύ γρήγορα ενάντια στον αναπόφυκτο χαρακτήρα της: οι “ταξικές σχέσεις” δεν σημαίνουν συμβατικές σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους, αλλά έναν τρόπο παραγωγής. Αν μπορούν εδώ κι εκεί να υπάρχουν πειράματα (τα οποία πολύ αμφιβάλλω πραγματικά ότι μπορούν αληθινά να περιγραφούν ως κομμουνιστικά), το γεγονός παραμένει ότι η μεγάλη πλειοψηφία της ανθρωπότητας υπόκειται σ’ αυτόν τον τρόπο παραγωγής, και αυτό δεν είναι ένα αποτέλεσμα της τύχης ή της παθητικότητας των μαζών. Αν προσέξει κανείς σήμερα τα μέρη στα οποία οι καπιταλιστικές σχέσεις διαταράσσονται άγρια και το κράτος κινδυνεύει, θα βρει μόνο εμπόλεμες ζώνες στις οποίες οι προλετάριοι είναι πιο παγιδευμένοι από οπουδήποτε αλλού στη διαδικασία της επικοινωνίας.⁹

Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι η θεωρία της κομμουνιστικοποίησης δίνει λίγες απαντήσεις σε αυτόν που θα ήθελε να ξέρει πώς να δράσει, εδώ και τώρα, για τον κομμουνισμό, αν με το “εδώ και τώρα” προσδιορίζουμε τη σχετική κοινωνική ηρεμία στην οποία, προς το παρόν, βρισκόμαστε εμείς. Μοιάζει παράδοξο να ζητάμε από αυτήν να απαντήσει τέτοια ερωτήματα, και απορεί κανείς τι προκαλεί αυτή την παρεξήγηση. Νομίζω πως το γεγονός ότι αυτή η θεωρία θέτει την κομμουνιστικοποίηση ως “άμεση”, χωρίς μια μεταβατική φάση, χωρίς ένα Κόμμα να πλαισιώνει τους αγώνες κλπ., την καθιστά ελκυστική σε κινήματα που είναι τα ίδια χωρίς δομή, διασπαρμένα και που η λειτουργία τους είναι αντιιεραρχική. Ανάλογα, το γεγονός ότι ο εν λόγω κομμουνισμός περιγράφεται επίσης ως μια κατάσταση σχέσεων ανάμεσα σε άτομα (“κοινωνική αμεσότητα”) “μιλά” σε περιβάλλοντα πο είναι αρκετά μικρά ώστε μια συγκεκριμένη οριζοντιότητα να είναι κατάλληλη (αν και τα περιβάλλοντα αυτά είναι εξαιρετικά κωδικοποιημένα στο επίπεδο των σχέσεων, κάτι που παίρνει τη θέση της ιεραρχίας, καθιερωμένης από τον μικρότερο ή μεγαλύτερο έλεγχο αυτών των κωδίκων). Η αμεσότητα (η απουσία διαμεσολαβήσεων) είναι εδώ παρεξηγημένη, λες και εννοεί “μπορούμε να την έχουμε εδώ και τώρα, μεταξύ μας και άμεσα”.

Κάνοντάς το αυτό, τα κινήματα αυτά τείνουν να καταλαβαίνουν τον εαυτό τους ως το επαναστατικό υποκείμενο, χωρίς να βλέπουν ότι όλη η αποτελεσματικότητα της θεωρίας της κομμουνιστικοποίησης στην κατανόηση των αγώνων στηρίζεται στο γεγονός ότι η υπέρβαση του καπιταλισμού έγκειται στην ίδια την θεμελιώδη του σχέση και όχι σε μια υποτιθέμενη εξωτερικότητα. Δεν μπορούμε να έχουμε κομμουνιστικοποίηση χωρίς καπιταλισμό, την κρίση του και το πέρασμά του σε κρίση, οι επαναστάτες δεν μπορούν να είναι μια αντι-κοινωνία μέσα στον καπιταλισμό, όπως ακριβώς δεν μπορούμε να επαναλάβουμε μια πρωταρχική κομμουνιστική συσσώρευση μέσα στην ίδια την καρδιά του κόσμου του κεφαλαίου (κάτι που στην πραγματικότητα απλά υιοθετεί την ιδέα της μεταβατικής περιόδου, που είναι τόσο αγαπητή στον προγραμματισμό). Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι αυτά τα κινήματα, στην άμεση αμεσότητά τους, δεν αυτοπροσδιορίζονται ποτέ κοινωνικά ως κοινωνικά τοποθετημένες δυνάμεις. Είναι κοινοτοπία να πούμε ότι η μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου στα ZAD είναι λευκοί νέοι από τη μεσαία τάξη. Μερικοί από αυτούς ίσως να είναι πολύ περιθωριοποιημένοι ή ακόμα και δυστυχισμένοι, κάτι που έχει επίσης τα προβλήματά του με την αριστοκρατία των νεο-ιδιοκτητών των αγροτικών περιοχών και των swinger· το γεγονός παραμένει, όμως, ότι οι προλετάριοι που περιθωριοποιούνται δεν στήνουν ZAD αλλά μάλλον παραγκουπόλεις, κι εκεί η ζωή δεν είναι καλή.

Δεν υπάρχει από τα πριν οργάνωση, δομές που πρέπει να φτιάξουμε για να προετοιμάσουμε το έδαφος για την επανάσταση. Δεν είναι μόνο άχρηστες αλλά και αδύνατες: καθώς το προλεταριάτο ως πραγματική τάξη δεν μπορεί να οργανωθεί και να οργανώσει μια μάχη πριν από την επανάσταση, οι προσπάθειες αυτές, αν υπάρχουν, μόνο απομονωμένες μπορούν να είναι, προερχόμενες από ένα μαζικό κίνημα όπως αυτά που ενεργοποιούνται στη διάρκεια μιας παγκόσμιας κρίσης του κεφαλαίου. Είναι λοιπόν καταδικασμένα να συντριβούν από τη στιγμή που εντοπιστούν να είναι σοβαρά επιθετικά (είναι αφελές να νομίζουμε ότι το κράτος θα άφηνε ήσυχα να “αναβαθμιστεί” οτιδήποτε θα είχε έστω και στα λόγια μονο την πρόθεση να το καταστρέψει, και ότι θα του άρεσε κιόλας να του δώσει και τα μέσα, δείτε το Tarnac), και το πιο πιθανό είναι να ενσωματωθούν στην εξέλιξη των παραγωγικών μορφών του κεφαλαίου που περιορίζονται στο πεδίο της ιδιωτικής εμπειρίας και του εναλλακτικισμού. Όπως είδαμε στην Notre-Dame-des-Landes, ο κόσμος του ZAD υπάρχει στην πραγματικότητα μόνο σαν ένα ριζοσπαστικό προσάρτημα προσκολλημένο σε ένα οικολογικό κίνημα πολιτών που επιδιώκει να εξασφαλίσει μια γωνιά για επιβίωση χωρίς να ρίχνει ούτε μια “φτυσιά” στην ομπρέλα του κράτους. Στο τέλος, για όλους όσους ζουν στο κεφάλαιο, υπάρχει το κράτος που διεκδικεί τον ρόλο ως ο μοναδικός εγγυητής του κοινωνικού χαρακτήρα κάθε δραστηριότητας, έστω και μέσα από την αντιπροσώπευση της κοινωνίας των πολιτών, ως της μόνης νοητής κοινότητας (δείτε, για παράδειγμα, την Καταλωνία και όλους τους λαϊκισμούς). Και πιο τετριμένα, όσον αφορά τους “νεο-επαρχιώτες”, στη Γαλλία σήμερα δεν μπορούμε να μιλήσουμε πραγματικά για “αγρότες” χωρίς να αναφέρουμε τις επιδοτήσεις. Εν συντομία. Ως περιθωριακές εμπειρίες και εναλλακτικές, η ίδια η λειτουργία αυτών των κινημάτων στις ριζοσπαστικές τους “γωνιές” βασίζεται ουσιαστικά, όταν δεν έχουν κάποια άμεσα υλικά συμφέρονταν να υπερασπιστούν, σε μια ιδεολογική παραγωγή που δικαιολογεί την δραστηριότητά τους και της προσδίνει ένα νόημα. Πρόκειται λοιπόν για επιβεβαίωση της ίδιας της ύπαρξής τους που τα κινήματα αυτά μιλάνε για επανάσταση ή ακόμα και κομμουνισμό. Είναι αναπόφευκτο να υπάρχει αυτός ο λόγος αλλά δεν νομίζω ότι εδώ μιλάμε όντως για το ίδιο πράγμα.

Παρ’ όλα αυτά, αυτή η μάλλον σκληρή κρίση πρέπει ίσως να εκλεπτυνθεί: η θεωρία και η ιδεολογική απέχουν συχνά μόλις μια τρίχα, και συγκροτούνται εγχεόμενες διαρκώς η μια στην άλλη, από την ίδια τους την ύπαρξη ακόμα και στο πεδίο της πρακτικής και των αγώνων, δηλαδή από την ίδια την κοινωνική τους ύπαρξη. Γιατί, φυσικά, ακόμα και ο πιο αδιάλλακτος θεωρητικός πρέπει να αναγνωρίσει ότι αν κάνει θεωρία για τον κομμουνισμό είναι επειδή θέλει τον κομμουνισμό και το τέλος του καπιταλισμού και όχι μόνο εξαιτίας μιας αφηρημένης αποκάλυψης στην ψυχή του για την τελική αναγκαιότητα της επανάστασης. Πέρα από το να ζούμε καθημερινά στον καπιταλισμό, έχουμε και την εμπειρία στιγμών με απεργίες, διαδηλώσεις, ταραχές, συλλογικές εμπειρίες ή απλά σχέσεων ανάμεσα σε ανθρώπους που μας έχουν κάνει παρούσα με φυσικό τρόπο τη δυνατότητα του κομμουνισμού, τον οποίο, βέβαια, κανείς μας δεν έχει βιώσει ποτέ άμεσα. Είναι στους κομμουνιστές που βάζουμε θεωρητικά ερωτήματα και ακόμα και στους αγώνες που έχουν μικρή επαναστατική δύναμη, επιμένουμε να θέτουμε τα πράγματα μ’ αυτόν τον τρόπο. Όπως και στις διαδηλώσεις του 2016, είμαστε ακόμα λίγο “υπερπλήρεις” και ίσως αυτό μας καθιστά ορατό αυτό που πραγματικά “ξεχειλίζει”. Αυτή η προσέγγιση, αυτό το μεταξύ εμπειρίας και του θεωρητικοποιημένου, είναι αναπόφευκτο για όλους, αλλά ίσως ο ρόλος που αρμόζει σε όσους κάνουν πρακτική τη θεωρία είναι να μην συγχέουν την επιθυμία για τον κομμουνισμό με την αποτελεσματικότητά του. Η παραδοχή της πραγματικότητας των επιθυμιών, της υλικότητάς τους, δεν είναι λόγος για να “παίρνουμε τις επιθυμίες κάποιου για πραγματικότητα”, όπως ισχυρίζονταν κάποιοι τον Μάη του 1968. Η θεωρία που παίζει “μόνη της”¹⁰ και πιστεύει για τον εαυτό της ότι είναι το αντικείμενο των αναφορών της, είναι μόνο ένα παιδικό όνειρο, το προϊόν μιας επιθυμίας για δύναμη που έχει ξεφύγει στην τρέλα.

Γενικά μιλώντας, ιδεολογίες που επικεντρώνονται στο υποκείμενο, τη ζωή και τη θέληση για μια καλλίτερη και διαφορετική ζωή, παλεύουν να ανταπεξέλθουν στην αρνητικότητα που περιέχεται σ’ αυτό το είδος μόνιμης απονέκρωσης που συνιστά τη δυναμική του κεφαλαίου. Καθώς η κοινωνική αμεσότητα μεταξύ των ατόμων δεν μπορεί να καθιερωθεί με διατάγματα, αυτό που υπάρχει στο μεταξύ, αυτό που συνδέεται είναι όλες οι κοινωνικές διαμεσολαβήσεις που κάνουν τον καπιταλισμό να υπάρχει στις πραγματικές κοινωνίες (μισθοί, οικογένεια, κράτος, φυλές κλπ.).

Αυτό έχει τη συνέπεια ότι η επαναστατική έκρηξη είναι πιθανόν (όπως είδαμε στις αραβικές εξεγέρσεις, για παράδειγμα) να περιέχει όλες τις κοινωνικές παθολογίες που το κεφάλαιο κουβαλά: ο εθνικισμός, ο λαϊκισμός, ο ανταγωνισμός μεταξύ κομματιών της τάξης και η πάλη για την ιδιοποίηση της διοίκησης του κράτους, η στρατιωτικοποίηση και όλες οι μορφές εμφυλίου πολέμου δεν θα είναι απλά παγίδες στον δρόμο του κομμουνισμού αλλά τα ίδια τα υλικά του επαναστατικού κινήματος, με τα οποία θα είναι σε εσωτερική πάλη και με τα οποία θα πρέπει να λύσει τους λογαριασμούς του. Η κομμουνιστικοποίηση, αν υπάρχει, μπορεί μόνο να αναδυθεί από μια κρίση που, αυστηρά μιλώντας, είναι μια κρίση του κεφαλαίου, και όχι η ανάδυση ενός αυτόνομου και αυτοπροσδιοριζόμενου επαναστατικού, με άλλα λόγια φανταστικού, υποκειμένου.

Σ’ αυτή την κρίση, η κομμουνιστικοποίηση θα είναι μόνο ένα στοιχείο ανάμεσα σε άλλα σε ένα επαναστατικό χάος, ένα στοιχείο που πιθανόν να μην είναι εντελώς διακριτό (όπως είναι ένα κόμμα) από άλλα, και αρκετοί παράγοντες που δεν θα είναι πάντα στο χέρι μας θα συνεισφέρουν στην επιτυχία ή την αποτυχία της. Η “αμεσότητα” του κομμουνισμού ταιριάζει τότε στον χρόνο των γεγονότων, όπου συμβαίνει τα πράγματα να μην πηγαίνουν αρκετά γρήγορα, να παραδρομούν ή, όταν γίνονται, να είναι πια πολύ αργά. Ο αυτομετασχηματισμός των υποκειμένων, το “να γίνονται κομμουνιστές”, δεν λαμβάνει χώρα στην ιδιωτικότητα της συνείδησης, δεν είναι μια αλλαγή πίστης, αλλά ακολουθεί από μια πρακτική δραστηριότητα, που το αποτέλεσμά της είναι από κάθε άποψη αβέβαιο. Επιπλέον, στην επανάσταση είναι το ίδιο μας το είναι που διαμελίζεται και αποσυντίθεται και είναι επίσης εναντίον μας, ενάντια σε ό,τι μας συγκροτεί ως υποκείμενα του κεφαλαίου (όχι μόνο ως εργάτες αλλά επίσης ως άντρες, γυναίκες, φυλετικοποιημένα άτομα ή όχι κλπ.), που θα πρέπει να πολεμήσουμε. Όσοι θεωρούν με κάποιο τρόπο τους εαυτούς τους ότι είναι εν τω γίγνεσθαι άτομα του κομμουνισμού, ότι έχουν ήδη κομμουνιστική δραστηριότητα ή ότι αντιπροσωπεύουν ήδη έναν “άλλο κόσμο” με τη ζωή τους, και συνεπώς οραματίζονται τον αγώνα με την μορφή ενός “εμείς” εναντίον ενός “αυτοί”, υποτιμούν πάρα πολύ το μέγεθος της επαναστατικής αλλαγής, η οποία δεν θα αφήσει, καλώς ή κακώς, τίποτα άθικτο, ούτε “εμάς” ούτε “αυτούς”.