του Kevin Anderson1
Καθώς οι ΗΠΑ συμπληρώνουν την 150η επέτειο του Εμφυλίου Πολέμου, έχει δωθεί κάποια προσοχή στην αντίσταση των Αφροαμερικανών στη δουλεία καθώς και στους ριζοσπάστες Βόρειους που ήθελαν την κατάργησή της. Σταδιακά, έγινε παραδεκτό, ακόμα και στον Νότο, ότι ο υποτιθέμενος “ευγενής σκοπός” της Συνομοσπονδίας2 βασιζόταν στην υπεράσπιση της δουλείας. Κι όμως, ακόμα και σήμερα η κοινή γνώμη στις ΗΠΑ εξακολουθεί να αρνείται τις φυλετικές και ταξικές διαστάσεις του πολέμου. Υπάρχει, επίσης, μια άρνηση, μερικές φορές ακόμα και ανάμεσα σε κριτικά σκεπτόμενους κοινωνιολόγους, των επαναστατικών συνεπειών του πολέμου, όχι μόνο για τους Αφροαμερικανούς αλλά και για τους λευκούς εργάτες και το οικονομικό και πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ συνολικά. Και υπάρχει ακόμα μεγαλύτερη άγνοια του γεγονότος ότι ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς έγραψαν εκτεταμένα σχετικά με την διαλεκτική της φυλής και της τάξης στον αμερικάνικο Εμφύλιο Πόλεμο, κάτι που έχω προσπαθήσει να διορθώσω στο πρόσφατο βιβλίο μου: Marx at the Margins: On Nationalism, Ethnicity, and Non-Western Societies.
Ο Μαρξ για την Ιρλανδία: τάξη, εθνότητα και εθνική απελευθέρωση
Μερικές φορές, όπως έχω προσπαθήσει να δείξω στο Marx at the Margins, ο Μαρξ είχε εννοιολογήσει την διαδρομή προς την ταξική συνείδηση και την σοσιαλιστική επανάσταση ως άμεση, μάλλον, παρά έμμεση. Πάρτε για παράδειγμα τους Βρετανούς εργάτες της δεκαετίας του 1860. Όπως είδε ο Μαρξ, ήδη από τη δεκαετία του 1860, είχαν διαποτιστεί τόσο με ένα αίσθημα ανωτερότητας, στην πραγματικότητα ρατσισμό, απέναντι στους Ιρλανδούς – τόσο την ιρλανδική μειονότητα στο εσωτερικό της βρετανικής εργατικής τάξης όσο και τους ανθρώπους στην ίδια την Ιρλανδία, που τότε ήταν βρετανική αποικία – ώστε πολύ συχνά να ταυτίζονται με την βρετανική άρχουσα τάξη. Όπως έγραψε ο Μαρξ στην “Εμπιστευτική Επικοινωνία” με την Πρώτη Διεθνή την 1η Ιανουαρίου του 1870:
“Σε όλα τα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα στην Αγγλία, υπάρχει ένας βαθύς ανταγωνισμός ανάμεσα στους Ιρλανδούς και τους Άγγλους προλετάριους. Ο μέσος Άγγλος εργάτης συχαίνεται τον Ιρλανδό εργάτη ως ανταγωνιστή που μειώνει τους μισθούς και το μέσο επίπεδο διαβίωσης. Αισθάνεται εθνικές και θρησκευτικές αντιπάθειες γι’ αυτόν. Τον βλέπει με τον ίδιο τρόπο που οι φτωχοί λευκοί στις Νότιες πολιτείες της Βόρειας Αμερικής έβλεπαν τους μαύρους σκλάβους. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους προλετάριους της Αγγλίας τροφοδότησε τεχνητά και διατήρησε την μπουρζουαζία. Ξέρει [η μπουρζουαζία] ότι αυτή η διαίρεση είναι το αληθινό μυστικό της διατήρησης της ισχύος της” (MECW 21, σελ. 120, η μετάφραση έχει προσαρμοστεί με βάση το γαλλικό πρωτότυπο)3.
Προσέξτε την σύγκριση με τις φυλετικές σχέσεις στις ΗΠΑ. Ήταν ένα τέτοιο αδιέξοδο – είτε στις ΗΠΑ είτε στη Βρετανία – μόνιμο, μια “βαθειά δομή”;
Όχι, σύμφωνα με τον Μαρξ. Ο Μαρξ πίστευε ότι μια ιρλανδέζικη επανάσταση που θα απελευθέρωνε αυτή τη χώρα από την αποικιοκρατία θα μπορούσε να σπάσει το αδιέξοδο, όχι μόνο απελευθερώνοντας την Ιρλανδία από την βρετανική αποικιοκρατία αλλά, επίσης, ανοίγοντας καινούριες δυνατότητες στο εσωτερικό της ίδιας της Βρετανίας. Ο Μαρξ διατύπωσε αυτά τα επιχειρήματα εν όψει της δυνατής αντίθεσης από τον αναρχικό Μιχαήλ Μπακούνιν, ο οποίος επιτέθηκε στο υποστηρικτικό έργο της Πρώτης Διεθνούς προς τους Ιρλανδούς πολιτικούς κρατούμενους ως μια παρεκτροπή από την ταξική πάλη. Στο γράμμα του προς τον Ένγκελς στις 10 Δεκεμβρίου του 1869, ο Μαρξ πρότεινε:
“Για πολύ καιρό, πίστευα ότι θα ήταν δυνατόν να ανατραπεί το καθεστώς στην Ιρλανδία με την άνοδο της αγγλικής εργατικής τάξης. Πάντα υποστήριζα αυτή την άποψη στην New York Tribune. Βαθύτερη μελέτη με έχει πείσει τώρα για το αντίθετο. Η αγγλική εργατική τάξη δεν θα μπορέσει ποτέ να πετύχει το οτιδήποτε πριν ξεφορτωθεί την Ιρλανδία. Ο “μοχλός” [ανατροπής] πρέπει να εφαρμοστεί στην Ιρλανδία. Αυτός είναι ο λόγος που το ιρλανδικό ζήτημα είναι τόσο σημαντικό για το κοινωνικό κίνημα γενικά” (MECW 43: 398).
Αυτή η φιλοδοξία – για μια σύνδεση ανάμεσα στα αντιιμπεριαλιστικά κινήματα και τα εργατικά κινήματα στις ιμπεριαλιστικές χώρες – ήταν κρίσιμη στη διάρκεια του 20ου αιώνα και παραμένει σημαντική και σήμερα.
Ο Μαρξ για τον εμφύλιο πόλεμο στις ΗΠΑ: δημοκρατικές προσδοκίες και οικονομική πραγματικότητα
Στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στις ΗΠΑ, ο Μαρξ έγραψε μερικά από τα πιο σημαντικά γραπτά του σχετικά με την φυλή και την τάξη. Αν και τα γραπτά αυτά είχαν τύχει προσοχής στις ΗΠΑ ήδη από τότε που ο W.E.B. Du Bois τα παράθεσε στο βιβλίο του Black Reconstruction το 1935, που σύντομα ακολουθήθηκε από την μετάφραση των περισσότερων από αυτά στον τόμο Marx and Engels on the Civil War in the United States το 1937, έχουν τύχει πολύ μικρότερης συζήτησης από αυτήν που ίσως αναμενόταν.
Ο Μαρξ είδε τον Εμφύλιο Πόλεμο ως μια δεύτερη Αμερικάνικη Επανάσταση, με κοινωνικο-οικονομικές διαστάσεις καθώς και μια πολιτική διάσταση. Εξέφρασε αυτά τα αισθήματα στον πρόλογο του 1867 της πρώτης γερμανικής έκδοσης του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου: “Όπως ακριβώς ο Αμερικάνικος πόλεμος της Ανεξαρτησίας τον 18ο αιώνα σήμανε συναγερμό για τις ευρωπαϊκές μεσαίες τάξεις, έτσι ο Αμερικάνικος Εμφύλιος Πόλεμος τον 19ο αιώνα έκανε το ίδιο για τις εργατικές τάξεις στην Ευρώπη” ([1867-75] 1976, σελ. 91). Φυσικά, είδε τον Εμφύλιο Πόλεμο ως μια φιλελεύθερη δημοκρατική παρά κομμουνιστική επανάσταση, αλλά πίστευε, επίσης, ότι θα μπορούσε να είναι ένας προάγγελος της πιο ριζοσπαστικής κομμουνιστικής επανάστασης στην Ευρώπη. Και, όπως συνέβη, η Παρισινή Κομμούνα, μια εξέγερση που ο Μαρξ είδε ως διαποτισμένη από κομμουνιστικές προσδοκίες, όντως ξέσπασε στην Ευρώπη λίγα μόνο χρόνια αργότερα από το τέλος του αμερικάνικου Εμφυλίου Πολέμου, το 1871.
‘Όπως, επίσης σημειώνει ο Robin Blackburn στο βιβλίο του An Unfinished Revolution: Karl Marx and Abraham Lincoln, το 2011, κατά την άποψη του Μαρξ: “Κατανικώντας τη δύναμη της δουλείας και ελευθερώνοντας τους σκλάβους δεν θα καταστρέψει τον καπιταλισμό, αλλά θα μπορούσε να δημιουργήσει πολύ πιο ευνοϊκές συνθήκες για την οργάνωση και την εξύψωση της εργασίας, είτε λευκής είτε μαύρης” (2011, σελ. 13). Έτσι, ο πόλεμος θα μπορούσε να δημιουργήσει νέες δυνατότητες για την εργασία στην Αμερική, κάτι που στην πραγματικότητα συνέβη με την ίδρυση της πρώτης εθνικής εργατικής ομοσπονδίας, της Εθνικής Εργατικής Ένωσης, το 1866”4.
Ο Εμφύλιος Πόλεμος είχε σημαντικές οικονομικές και πολιτικές υποδηλώσεις για τον Μαρξ. Μια νίκη των Βορείων, όπως παρατήρησε επανειλημμένα, θα “στύλωνε”, με όλες τους περιορισμούς της, μια από τις ελάχιστες δημοκρατίες στον κόσμο. Αυτό θα το έκανε όχι μόνο νικώντας τους αντιδραστικούς αποσχιστές του Νότου αλλά, επίσης, καταργώντας την δουλεία. Αυτό το μέτρο θα είχε σαν αποτέλεσμα την τυπική ελευθερία για ένα ουσιαστικό τμήμα του πληθυσμού των ΗΠΑ, καθιστώντας πιο πραγματική τη δημοκρατία (και ενώ το ζήτημα της ψήφου για τις γυναίκες είχε επίσης τεθεί στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1860, καθυστέρησε για περισσότερο από 60 χρόνια εξαιτίας του σχίσματος ανάμεσα στους υποστηρικτές του δικαιώματος ψήφου για τους μαύρους άντρες και τις φεμινίστριες).
Επίσης δεν θα έπρεπε να ξεχνάμε ότι το 1861 σχεδόν ολόκληρη η Ευρώπη κυβερνιόταν από μοναρχίες ή στρατιωτικά καθεστώτα, και ακόμα και εκείνες οι χώρες με ισχυρά κοινοβούλια, όπως η Βρετανία, διατηρούσαν, σχετικά με την ψήφο, τέτοιες απαιτήσεις ιδιοκτησίας που στερούσαν ουσιαστικά το δικαίωμα για τις εργατικές τάξεις, ακόμα και για μεγάλα τμήματα των μεσαίων τάξεων. Οι κυρίαρχες τάξεις αυτών των κοινωνιών έτειναν να δυσφημούν το “πείραμα” στις ΗΠΑ, με το καθολικό δικαίωμα ψήφου για τους λευκούς άντρες, τρέφοντας επίσης συμπάθεια με την Συνομοσπονδία.
Ο Εμφύλιος Πόλεμος είχε επίσης – γράφει ο Μαρξ – τεράστιες οικονομικές συνέπειες όσον αφορά τη γη και την ιδιοκτησία. Δεδομένου του αχανούς και αυξανόμενου μεγέθους της οικονομίας των ΗΠΑ και του ποσοστού της που βασιζόταν στην εργασία των σκλάβων, η χειραφέτηση των τεσσάρων εκατομμυρίων σκλάβων χωρίς αποζημίωση για τους ιδιοκτήτες τους θα σήμαινε την μεγαλύτερη, μέχρι τότε, απαλλοτρίωση ατομικής ιδιοκτησίας στην ιστορία.
Μια άλλη οικονομική πλευρά αφορούσε την ιδιοκτησία γης στον Νότο. Ο Μαρξ μοιραζόταν την ελπίδα “καταργηστών”5, και των ριζοσπαστών δημοκρατικών – και των σοσιαλιστών γενικότερα – ότι στον κατεχόμενο Νότο οι πολιτικές της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης θα προχωρούσαν πιο πέρα από την κατοχύρωση πλήρων πολιτικών δικαιωμάτων για τους πρώην σκλάβους, προς μια πραγματική αγροτική επανάσταση που θα έσπαζε τις παλιές φυτείες της δουλείας και θα αναδιένεμε τη γη. Για παράδειγμα, στην εισαγωγή του, το 1878. στο Κεφάλαιο, ο Μαρξ αναφέρεται υπαινικτικά στο πρόγραμμα των ριζοσπαστών δημοκρατών για την απόδοση σαράντα εκταρίων και ενός μουλαριού στους απελεύθερους σκλάβους. Το έκανε αυτό αναφερόμενος στον Benjamin Wade, τον προοριζόμενο ως επόμενο πρόεδρο των ΗΠΑ, στην περίπτωση που ο φανατικά ρατσιστής και κωλυσιεργός Andrew Johnson, που διαδέχθηκε τον Αβραάμ Λίνκολν στην προεδρία το 1865, μετά τη δολοφονία του τελευταίου, καταγγελόταν επιτυχώς από την πλειοψηφία των ριζοσπαστών δημοκρατών στην Γερουσία: “ο Κος Wade, Αντιπρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, έχει δηλώσει σε δημόσιες συναντήσεις, ότι, μετά την κατάργηση της δουλείας, έχει στην ατζέντα μια ριζοσπαστική μεταρρύθμιση των υπαρχουσών σχέσεων κεφαλαίου και έγγειας ιδιοκτησίας” ([1867-75] 1976, σελ. 93). Αυτό το πρόγραμμα μπήκε στο ράφι τον επόμενο χρόνο, μετά την αποτυχία της Γερουσίας να καταγγείλει τον Johnson, ο οποίος τάχθηκε ανοιχτά με το μέρος της δομής εξουσίας στον Νότο.
Η κριτική υποστήριξη του Μαρξ στον Βορρά
Ο Μαρξ υποστήριξε έντονα τον Βορρά ήδη από την αρχή του πολέμου, όταν ακόμα ο Λίνκολν αρνούνταν να τοποθετήσει το ζήτημα της κατάργησης της δουλείας στην ατζέντα. Παρά τις αδυναμίες αυτές του Βορρά, ο Μαρξ παρατηρούσε, ξανά και ξανά, ότι ο Νότος ήταν εντελώς αντιδραστικός, έχοντας θέσει το “δικαίωμα” της κατοχής σκλάβων ως θεμελιώδη αρχή του Συντάγματός του. Την ίδια στιγμή, ο Μαρξ εξέδιδε ισχυρές δημόσιες κριτικές στον Λίνκολν. Σε ένα άρθρο του, στις 30 Αυγούστου του 1862, στην Die Presse της Βιέννης, ο Μαρξ επιτέθηκε στην άρνηση του Λίνκολν να προσυπογράψει την κατάργηση της δουλείας ως έναν στόχο του πολέμου, παραθέτοντας μακροσκελώς μια ομιλία του ριζοσπάστη καταργιστή Wendell Phillips. Σε μια ευρέως δημοσιοποιημένη ομιλία το καλοκαίρι του 1862, ο Phillips είχε στηλιτεύσει τον Λίνκολν ως “ένα πρώτης τάξεως δευτεροκλασάτο άτομο”6 που είχε αποτύχει να συλλάβει ότι οι ΗΠΑ δεν “θα είχαν ποτέ ειρήνη…μέχρι να ξεριζωθεί η δουλεία” (MECW 19, σελ. 234-35· Marx and Engels 2016, σελ. 125-26).
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι όταν ιδρύθηκε, με τον Μαρξ, η Πρώτη Διεθνής το 1864, αυτό συνέβη, σε μεγάλο βαθμό, στη βάση των εργατικών και σοσιαλιστικών δικτύων σ’ ολόκληρη την Δυτική Ευρώπη που υποστήριζαν τον Βορρά. Αυτά τα δίκτυα κινητοποίησαν κόσμο στο όνομα του Βορρά στη διάρκεια των κρίσιμων πρώτων χρόνων του πολέμου, όταν η Βρετανία και η Γαλλία έμοιαζαν να απειλούν να επέμβουν με το μέρος του Νότου. Τον Ιανουάριο του 1865, αφότου ο Λίνκολν όχι μόνο εξέδωσε την Διακήρυξη της Χειραφέτησης7 αλλά άρχισε και να χρησιμοποιεί στρατεύματα μαύρων στον στρατό της Ένωσης, η Διεθνής έστειλε στον Λίνκολν μια δημόσια Απεύθυνση, την οποία είχε ετοιμάσει ο Μαρξ, συγχαίροντάς τον για την μεγαλειώδη νίκη του στις εκλογές του 1864. Όπως παρατηρούσε κατ’ ιδίαν ο Μαρξ, αυτή η εκλογική νίκη, σε αντίθεση μ’ εκείνην του 1860, ισοδυναμούσε με μια πλήρη αποδοχή της πολιτικής της χειραφέτησης.
Σ’ εκείνη τη συγκυρία, η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε στην πραγματικότητα θεμελιώσει κάποιου είδους σχέσεις με την Διεθνή, παρακάμπτοντας έτσι την βρετανική κυβέρνηση, η οποία παρέμενε ανταγωνιστική προς τον Βορρά. Ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης των ΗΠΑ στην Βρετανία Charles Francis Adams όχι μόνο δέχτηκε να παραλάβει την Απεύθυνση αλλά, επιπρόσθετα, αφού την μετέφερε στον Λίνκολν, και μετά από υπόδειξη του τελευταίου, ο Adams εξέδωσε, τον Ιανουάριο του 1865, μια ιδιαίτερα θερμή δημόσια απάντηση προς την Διεθνή εκ μέρους της κυβέρνησης των ΗΠΑ. Η επίσημη απάντηση του Adams δήλωνε ότι “οι Ηνωμένες Πολιτείες…αντλούν καινούριο κουράγιο να αντέξουν από την μαρτυρία των εργαζόμενων της Ευρώπης ότι η εθνική στάση χαίρει της πεφωτισμένης αποδοχής και της ειλικρινούς συμπάθειάς τους” (Blackburn 2011, σελ. 213-14, Marx and Engels 2016, σελ. 157). Αυτός ο δημόσιος διάλογος ήταν επίσης, φαίνεται, μια προσπάθεια απεύθυνσης πέρα από τις κεφαλές της βρετανικής κυβέρνησης, στον ίδιο τον πληθυσμό της Βρετανίας. Εδώ, όπως και στην πιο πρόσφατη περίοδο, οι στόχοι της κυβέρνησης των ΗΠΑ σε μια τέτοια δημόσια διπλωματία ήταν χειραφετητική, μάλλον, παρά ιμπεριαλιστική.
Τον επόμενο χρόνο, όμως, όταν ο διάδοχος του Λίνκολν Johnson άρχισε να μπλοκάρει τα πολιτικά δικαιώματα για τους πρώην σκλάβους, η Διεθνής εξέδωσε ένα διαφορετικό είδος ανακοίνωσης σχετικά με τα απομεινάρια της δουλείας στις ΗΠΑ. Η έντονη Ανακοίνωση της Διεθνούς προς τον Αμερικάνικο λαό, στις 28 Σεπτέμβρη του 1865, είναι ένα κείμενο που δυστυχώς έχει λάβει πολύ λίγη προσοχή. Απευθυνόταν, παρακάμπτοντας την ηγεσία του Johnson, στην κοινή γνώμη των ΗΠΑ, συμπεριλαμβάνοντας μια εξαιρετικά ακριβή προειδοποίηση σχετικά με τον ρατσισμό και την αντίσταση που θα ανταπτυσσόταν στην πορεία:
Επιτρέψτε μας να προσθέσουμε επίσης μια συμβουλή για το μέλλον. Καθώς η αδικία απέναντι σε ένα τμήμα του λαού σας έχει παραγάγει τόσο δεινά αποτελέσματα, θα πρέπει να τερματιστεί. Ανακηρύξτε τους πολίτες σας σήμερα ελεύθερους και ίσους χωρίς ενδοιασμούς. Αν αποτύχετε να τους δώσετε πολιτικά δικαιώματα, ενώ απαιτείτε από αυτούς τις υποχρεώσεις πολιτών, θα παραμένει ένας αγώνας για το μέλλον που πιθανόν να βάψει και πάλι την χώρα σας με το αίμα του λαού σας. Τα μάτια της Ευρώπης και του κόσμου είναι καρφωμένα επάνω στις προσπάθειές σας για την ανοικοδόμηση και οι εχθροί είναι πάντα έτοιμοι να σημάνουν πένθιμα την καμπάνα της πτώσης των δημοκρατικών θεσμών, αν δοθεί η παραμικρή ευκαιρία. Σας προειδοποιούμε, λοιπόν, σαν αδέλφια στον κοινό αγώνα, να αφαιρέσετε όλα τα δεσμά από τα μέλη της ελευθερίας και η νίκη σας θα είναι πλήρης (Marx and Engels 2016, p. 187, η έμφαση προστέθηκε).
Αν και δεν ήταν ο Μαρξ που έγραψε την συγκεκριμένη Ανακοίνωση, είναι πολύ αμφίβολο ότι θα είχε διαφωνήσει μ’ αυτήν τη δήλωση της Διεθνούς, στην οποία η πολιτική του επιρροή ήταν αποφασιστική.
Φυλή, τάξη και εμφύλιος πόλεμος στον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου
Το θέμα της φυλής και της τάξης, σε σχέση μ’ αυτήν την ιδιαίτερη κατάσταση της εργασίας στις ΗΠΑ, προέκυπτε ξανά και ξανά στα γραπτά του Μαρξ για τον Εμφύλιο Πόλεμο. Αυτό το θέμα μπορεί να βρεθεί σε ένα εδάφιο του Κεφαλαίου που έχει επίσης συχνά παραβλεφθεί:
Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής κάθε ανεξάρτητο εργατικό κίνημα παρέλυσε όσο η δουλεία είχε παραμορφώσει ένα μέρος της δημοκρατίας. Η εργασία με το λευκό δέρμα δεν μπορεί να χειραφετηθεί μόνη της εκεί που είναι στιγματισμένη με το μαύρο. Παρ’ όλα αυτά, μια καινούρια ζωή αναδύθηκε άμεσα από τον θάνατο της δουλείας. Ο πρώτος καρπός του αμερικάνικου Εμφυλίου ήταν η αναταραχή για το οχτάωρο, που απλώθηκε από τον Ατλαντικό μέχρι τον Ειρηνικό, από την Νέα Αγγλία μέχρι την Καλιφόρνια, με γιγάντια βήματα ατμομηχανής8. Το Γενικό Εργατικό Συνέδριο, που έγινε στην Βαλτιμόρη τον Αύγουστο του 1866, διακήρυξε: “η πρώτη και μεγαλύτερη αναγκαιότητα του παρόντος, η απελευθέρωση της εργασίας σ’ αυτή τη χώρα από την καπιταλιστική σκλαβιά, είναι το πέρασμα ενός νόμου με τον οποίον το οχτάωρο θα είναι η κανονική εργάσιμη μέρα σε όλες τις πολιτείες της Αμερικάνικης Ένωσης. Είμαστε αποφασισμένοι να βάλουμε όλες μας τις δυνάμεις μέχρι να επιτευχθεί αυτό το μεγαλειώδες αποτέλεσμα” ([1867-75] 1976, σελ. 414, η έμφαση προστέθηκε).
Το εδάφιο αυτό ήταν κεντρικό στο κεφάλαιο για την “Εργάσιμη Μέρα”, στο οποίο ο Μαρξ, περισσότερο από οπουδήποτε αλλού στο Κεφάλαιο, ασχολείται με το ζήτημα της αντίστασης της εργατικής τάξης. Η διατύπωση που λέει ότι “η εργασία με το λευκό δέρμα δεν μπορεί να χειραφετηθεί από μόνη της εκεί που είναι στιγματισμένη με το μαύρο”, έχει δικαιολογημένα τραξήξει την μεγαλύτερη προσοχή μέχρι τώρα. Λιγότεροι έχουν προσέξει την γλώσσα σχετικά με την μάχη ενάντια στην “καπιταλιστική σκλαβιά”, που ο Μαρξ παραθέτει από το πρώτο εθνικό εργατικό συνέδριο στις ΗΠΑ, γλώσσα που θα γινόταν πολύ πιο σπάνια από τη στιγμή που το συνδικαλιστικό κίνημα έγινε πιο καθιερωμένο και γραφειοκρατικό.
Επιπλέον, όπως έχει ισχυριστεί η Raya Dunayevskaya σε μια πραγμάτευση των γραπτών του Μαρξ για τον Εμφύλιο Πόλεμο, ο Μαρξ πρόσθεσε το κεφάλαιο για την “Εργάσιμη Μέρα” – και την διατύπωση που παρατίθεται πιο πάνω σχετικά με τη φυλή και την τάξη στις ΗΠΑ – σε ένα μάλλον όψιμο σχέδιο του Κεφαλαίου. Το έκανε αυτό, ισχυρίζεται η Dunayevskaya, κάτω από την επίδραση τόσο του Εμφυλίου στις ίδιες τις ΗΠΑ όσο και του μαζικού, και βασισμένου σε αρχές, κινήματος υποστήριξης προς τον Βορρά, που αναδύθηκε εκ μέρους της βρετανικής εργατικής τάξης (αυτό το δεύτερο, θα το συζητήσουμε παρακάτω). Όπως έγραψε η Dunayevskaya σχετικά με την επιρροή του Εμφυλίου Πολέμου στην δομή του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, ο Μαρξ “όντας θεωρητικός” ήταν “συντονισμένος στα νέα ερεθίσματα από τους εργάτες”, ως αποτέλεσμα των οποίων δημιούργησε μερικές νέες θεωρητικές “κατηγορίες” ([1958] 2000, σελ. 89).
Στην εισαγωγή του για την νέα έκδοση των γραπτών του Μαρξ και του Ένγκελς για τον Εμφύλιο Πόλεμο, ο Andrew Zimmerman κάνει την, κατά κάποιο τρόπο, σχετική παρατήρηση ότι ο Μαρξ δεν είχε πλήρως αναπτύξει την κριτική του στην πολιτική οικονομία το 1861, όταν ξέσπασε ο πόλεμος. Συνεπώς, τα γραπτά του Μαρξ για τον Εμφύλιο “περιέχουν κάτι πολύ πιο ενδιαφέρον από μια απλή μαρξιστική ερμηνεία του αμερικάνικου Εμφυλίου: αποκαλύπτουν την συνεξέλιξη του Μαρξισμού και του Αμερικάνικου Εμφυλίου Πολέμου” (Zimmerman 2016, σελ. Xii). Γιατί στα χρόνια που προηγούνται άμεσα της έκδοσης του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου, ο Εμφύλιος Πόλεμος στις ΗΠΑ ήταν το κύριο ζήτημα στην παγκόσμια πολιτική, τόσο για τις παγκόσμιες δυνάμεις όσο και για τα δημοκρατικά και επαναστατικά κινήματα.
Γραπτά πριν από τον εμφύλιο πόλεμο και ο καπιταλισμός
Ο Μαρξ είχε συζητήσει το ζήτημα της φυλής, της δουλείας και του καπιταλισμού ακόμα και πριν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Το 1847, στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, μια κριτική στον ουτοπικό σοσιαλιστή Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, ο Μαρξ συνδέει την σύγχρονη δουλοκτησία9 και τον καπιταλισμό:
H δουλοκτησία είναι εξίσου ένας άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η σύγχρονη βιομηχανία όσο είναι ο μηχανικός εξοπλισμός, η πίστωση κλπ. Χωρίς τη δουλεία δεν θα υπήρχε βαμβάκι, χωρίς το βαμβάκι δεν θα υπήρχε σύγχρονη βιομηχανία. Είναι η δουλεία που έχει δώσει αξία στις αποικίες, είναι οι αποικίες που έχουν δημιουργήσει το παγκόσμιο εμπόριο, και το παγκόσμιο εμπόριο είναι η αναγκαία συνθήκη για την βιομηχανία μεγάλης κλίμακας. Η δουλεία είναι λοιπόν μια οικονομική κατηγορία εξαιρετικής σημασίας (MECW 38, σελ. 101-2)
Όπως έχει παρατηρήσει ο Maximiliano Tomba, σε μια σημαντική μελέτη αυτών των ζητημάτων, η καπιταλιστική δουλοκτησία είναι, για τον Μαρξ, “κάθε άλλο παρά μια υπολειμματική μορφή εργασίας” (2013, p. 150).
Επίσης στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, ο Μαρξ επιτέθηκε στην διαδεδομένη υπόθεση της εποχής ότι οι μαύροι ήταν προορισμένοι για τη δουλεία. Και, παρ’ όλο που δεν δημοσίευσε πολλά σχετικά με την δουλεία στον Νέο Κόσμο μέχρι την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου στις ΗΠΑ, υπάρχουν τουλάχιστον δύο ενδείξεις της βαθιάς γνώσης και της συμπάθειάς του στον σκοπό της κατάργησης της δουλείας. Μια από αυτές βρίσκεται στο γεγονός ότι, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1850, ο Μαρξ ήταν ο κύριος ανταποκριτής στην Ευρώπη της εφημερίδας New York Daily Tribune, μια εφημερίδα που υποστήριζε την κατάργηση της δουλείας και την οποία φαίνεται ότι διάβαζε συστηματικά.
Η δεύτερη ένδειξη του ενδιαφέροντος του Μαρξ για το ζήτημα της δουλείας μπορεί να βρεθεί στα σημειωματάρια της ιδιωτικής αλληλογραφίας του, τα οποία άρχισαν να δημοσιεύονται μόλις στις πρόσφατες δεκαετίες στα υπό έκδοση Άπαντα Μαρξ-Ένγκελς (Marx-Engels Gesamtausgabe, MEGA). Ανάμεσα στα σημειωματάρια, που έχουν ήδη εκδοθεί στα Άπαντα, βρίσκονται αποσπάσματα και περιλήψεις, σε ένα μίγμα Γερμανικών και Αγγλικών, από δύο βιβλία σχετικά με τη δουλεία του φημισμένου Βρετανού καταργιστή Thomas Buxton10. Το διάστημα Αυγούστου-Σεπτεμβρίου του 1851, ο Μαρξ διάβασε και σχολίασε τα βιβλία του Buxton The African Slave Trade (1839) και The Remedy; Being a Sequel to the African Slave Trade (1840). Ο Μαρξ έδωσε μεγάλη έμφαση στις σημειώσεις του στο συμπέρασμα του Buxton ότι, παρά το ότι η Βρετανία είχε καταργήσει πρώτη το δουλεμπόριο (1807) και στη συνέχεια την ίδια τη δουλεία (1833), το εμπόριο σκλάβων στον Ατλαντικό είχε στην πραγματικότητα αυξηθεί. Ο Μαρξ είδε λεπτομερώς τα στοιχεία του Buxton σχετικά με το τεράστιο ποσοστό θανάτων κατά το Ενδιάμεσο Πέρασμα11 από την Αφρική στην Αμερική, συμπεριλαμβάνοντας αποσπάσματα όπως το ακόλουθο: “η θνησιμότητα ως αποτέλεσμα της βαναυσότητας του συστήματος έχει αυξηθεί αναλογικά με την αύξηση της διακίνησης, η οποία διπλασιάστηκε σε όγκο σε σύγκριση με την περίοδο πριν από το 1790” (Marx [1851] 1991, σελ. 496).
Αυτό συνέβη επειδή, όπως υποδηλώνουν και οι σημειώσεις του Μαρξ στα βιβλία του Buxton, από τη στιγμή που το Βρετανικό Ναυτικό σταματούσε ενεργά τα δουλεμπορικά, το δουλεμπόριο άρχισε να γίνεται στα κρυφά, χωρίς στην πραγματικότητα να μειώνεται, όσον αφορά τον αριθμό των ανθρώπων που μεταφέρονταν για να γίνουν σκλάβοι: “Μέχρι τώρα δεν έχουμε προκαλέσει καμμιά άλλαγή πέρα από την αλλαγή της σημαίας υπό την οποία γίνεται το εμπόριο” ([1851] 1991, σελ. 497). Επιπλέον, οι συνθήκες στα δουλεμπορικά είχαν γίνει, αν ήταν δυνατόν, ακόμα χειρότερες:
“Οι σκλάβοι υποβάλλονται τώρα σε ακόμα μεγαλύτερες κακουχίες, καθώς πρέπει να αποβιβαστούν και να κρυφτούν σαν λαθραία προϊόντα, σε σχέση με το παρελθόν, όταν ένα δουλεμπορικό έμπαινε στα λιμάνια του Ρίο ντε Τζανέιρο και της Αβάνας σαν κανονικό εμπορικό, εκθέτοντας ανοιχτά το φορτίο του. Ο αριθμός των ανθρώπων που πέφτουν θύματα του δουλεμπορίου έχει διπλασιαστεί από τότε που οι [καταργήσαντες το δουλεμπόριο] Wilberforce και Clarkson ανέλαβαν το ευγενικό τους καθήκον· και κάθε άτομο απ’ αυτόν τον αυξημένο αριθμό, πέρα από τον τρόμο που υπέμεινε παλιότερα, πρέπει τώρα να υποφέρει και από το να στοιβάζεται σε έναν στενότερο χώρο, πάνω στο πλοίο, στο οποίο η διαμονή θυσιάζεται στο όνομα της ταχύτητας” (Marx [1851] 1991, σελ. 497).
Η προσοχή του Μαρξ, εδώ, στην λεπτομέρεια, δείχνει όχι μόνο την ηθική οργή του απέναντι στην δουλεία, αλλά επίσης την αυξανόμενη πεποίθησή του ότι η δουλεία ήταν εκείνη την εποχή ένα μείζον γνώρισμα του παγκόσμιου καπιταλισμού.
Στις σημειώσεις αυτές, επίσης, ο Μαρξ συνεχίζει και την συζήτηση του Buxton για τις καταστροφικές συνέπειες του δουλεμπορίου στις κοινωνίες της Δυτικής Αφρικής, στις οποίες κυριαρχούσε, τόσο στην οικονομική όσο και στην πολιτική τάξη. Όπως έλεγαν οι ποταποί Αφρικανοί αρχηγοί και βασιλιάδες στους Ευρωπαίους δουλέμπορους: “Θέλουμε τρία πράγματα, δηλαδή μπαρούτι, σφαίρες και μπράντυ· και έχουμε τρία πράγματα να πουλήσουμε, δηλαδή, άντρες, γυναίκες και παιδιά”(Marx [1851] 1991, σελ. 499). Ο Μαρξ φαίνεται να προσυπογράφει την άποψη του Buxton ότι οι επιβλαβείς συνέπειες της δουλείας στη Δυτική Αφρική θα μπορούσαν να ξεπεραστούν μόνο αν η Αφρική αφηνόταν να ακολουθήσει έναν διαφορετικό τύπο οικονομικής ανάπτυξης, εκμεταλλευόμενη το πλούσιο (υπ)έδαφός της. Αλλά, όπως παρατηρεί η Lucia Pradella (2014), αυτό που εννοούσε ο Buxton ήταν η καθιέρωση ενός “συστήματος μισθού” (2014, 111). Όπως και με το αποτέλεσμα του ίδιου του Εμφυλίου Πολέμου στις ΗΠΑ, ο Μαρξ θα έβλεπε κάτι τέτοιο ως ένα ανεπαρκές γιατρικό.
Φυλή, τάξη και επανάσταση στον Νότο των ΗΠΑ
Ένα χτυπητό παράδειγμα της συζήτησης από τον Μαρξ του ζητήματος της φυλής, της τάξης και της επανάστασης μέσα στον Νότο βρίσκεται σε ένα γράμμα προς τον Ένγκελς που προηγήθηκε του ξεσπάσματος του Εμφυλίου Πολέμου. Γράφοντας στις 11 Ιανουαρίου του 1860, στον απόηχο της επίθεσης του καταργιστή John Brown στο Harper’s Ferry της Βιρτζίνια12 και της επακόλουθη εκτέλεσής του, ο Μαρξ τόνιζε:
Κατά την άποψή μου, το πιο σημαντικό πράγμα που συμβαίνει στον κόσμο είναι, από την μία, το κίνημα των σκλάβων στην Αμερική, που ξεκίνησε με τον θάνατο του Brown, και το κίνημα των σκλάβων στη Ρωσσία13, από την άλλη…Μόλις είδα στην Tribune ότι υπήρχε μια καινούρια εξέγερση σκλάβων στο Μισσούρι, που φυσικά καταστάλθηκε. Αλλά το σήμα έχει πλέον δοθεί (MECW 41, σελ. 4, Marx and Engels 2016, σελ. 17)
Για τον Μαρξ, η εκστρατεία του Brown, που συμπεριλάμβανε και άλλους καταργιστές, τόσο μαύρους όσο και λευκούς, ήταν μια σοβαρή προσπάθεια να υποδαυλιστεί μια εξέγερση των σκλάβων.
Ο Μαρξ έγραψε επίσης και για την πολιτική και κοινωνική συνείδηση αυτών που αποκαλούσε “φτωχούς λευκούς” του Νότου, σημειώνοντας ότι, στην πραγματικότητα, μόνο 300.000 από τα 5 εκατομμύρια λευκών του Νότου είχαν στην ιδιοκτησία τους σκλάβους. Καθώς οι πολιτείες στον Νότο ψήφισαν το 1861 την απόσχισή τους, πυροδοτώντας τον Εμφύλιο Πόλεμο, ο Μαρξ ανέφερε πως οι ψηφοφορίες στις συνελεύσεις για την απόσχιση έδειξαν ότι μεγάλος αριθμός των φτωχών λευκών δεν υποστήριξαν αρχικά την απόσχιση. Σε ένα άρθρο του στις 25 Οκτωβρίου του 1861 με τίτλο “Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Βόρεια Αμερική”, ο Μαρξ σύγκρινε τους φτωχούς λευκούς του Νότου με τους πληβείους στην αρχαία Ρώμη, των οποίων ο ταξικός ανταγωνισμός με την αριστοκρατία των πατρικίων είχε μετριαστεί με μικρές παραχωρήσεις που έπαιρναν από τις Ρωμαϊκές κατακτήσεις. Αναφερόμενος στην τάση του Νότου για επέκταση σε νέες περιοχές, στις οποίες, όπως είχε φανεί στον πόλεμο του Μεξικού το 1846, θα κυριαρχούσε η εργασία των σκλάβων, ο Μαρξ ισχυρίστηκε ότι μια παρόμοια διαδικασία ξεδιπλωνόταν στις ΗΠΑ:
“Ο αριθμός των πραγματικών δουλοκτητών στον Νότο της Ένωσης δεν αντιστοιχεί σε περισσότερο από τριακόσιες χιλιάδες, μια μικρή ολιγαρχία που είναι αντιμέτωπη με αρκετά εκατομμύρια των αποκαλούμενων φτωχών λευκών, που ο αριθμός αυξάνεται σταθερά μέσω της συγκέντρωσης της ακίνητης/έγγειας περιουσίας και των οποίων οι συνθήκες μπορούν μόνο να συγκριθούν μ’ αυτές των Ρωμαίων πληβείων στην περίοδο της ραγδαίας παρακμής της Ρώμης. Μόνο με την απόκτηση και την προοπτική της απόκτησης των νέων Περιοχών, καθώς και εκστρατείες [πολιτικής] κωλυσιεργίας, είναι δυνατόν να συνταιριάξει κανείς τα συμφέροντα αυτών των φτωχών λευκών με αυτά των δουλοκτητών, να προσδώσει στην ανήσυχη δίψα τους για δράση μια ακίνδυνη κατεύθυνση και να τους εξημερώσει με την προοπτική ότι, μια μέρα, θα γίνουν και οι ίδιοι δουλοκτήτες” (MECW 19: 40-41· Marx and Engels 2016, σελ. 46).
Όπως έγραψε ο August Nimtz στο Marx, Tocqueville, and Race in America, “Η βίαιη ενσωμάτωση του Βόρειου Μεξικού στις Ηνωμένες Πολιτείες ήταν σαφώς στο μυαλό του Μαρξ. Επιδίωξε να εξηγήσει την υλική βάση γι’ αυτό που, αργότερα, θα αποκαλούνταν ψευδής συνείδηση των φτωχών λευκών του Νότου προπολεμικά, προσφέροντας έτσι μια ενόραση στην εδραίωση και τη διατήρηση της ιδεολογικής ηγεμονίας” (2003, σελ. 94). Η ανάγκη δημιουργίας νέων πολιτειών σκλάβων είχε οδηγήσει τον Νότο στην απόσχιση το 1861, ισχυρίστηκε ο Μαρξ, επειδή η αντίθεση του Λίνκολν σ’ αυτό, αν και δεν είχε ακόμα συνηγορήσει στην κατάργηση της δουλείας στις υπάρχουσες πολιτείες σκλάβων, ήταν μια σοβαρή απειλή για το μέλλον του Νότου, με την έννοια που συζητήθηκε παραπάνω.
Αλλά η έγνοια του Μαρξ δεν ήταν μόνο η εξήγηση της ψευδούς συνείδησης. Εξέταζε επίσης τη δυνατότητα μιας νέας μορφής επαναστατικής υποκειμενικότητας που θα μπορούσε να αναδυθεί από τα πιο βαθιά στρώματα του κοινωνικού συστήματος του Νότου, κάτι που οι κυρίαρχες τάξεις είχαν, για εκατοντάδες χρόνια, εργαστεί ασταμάτητα να αποτρέψουν: τη δυνατότητα μιας συμμαχίας ανάμεσα στους φτωχούς λευκούς και τους σκλαβωμένους μαύρους. Έτσι, κατά την άποψή του, ο ίδιος ο πόλεμος θα μπορούσε ίσως να ανατρέψει τις παλιες κοινωνικές σχέσεις στον Νότο, επιτρέποντας σε τέτοιες κοινωνικές αντιθέσεις να έρθουν στην επιφάνεια.
Οι διαφωνίες του Μαρξ με τον Ένγκελς και τον Λασσάλ
Όπως τον είδε ο Μαρξ, ο Εμφύλιος Πόλεμος θα άνοιγε επαναστατικές δυνατότητες και στον Βορρά. Όπως συζητήθηκε προηγουμένως, έγραψε στο Κεφάλαιο για την γέννηση ενός εθνικού εργατικού κινήματος στον απόηχο του πολέμου. Επιπρόσθετα, όσο κι αν προσπάθησε ο Λίνκολν να καιροσκοπήσει γύρω από το ζήτημα της δουλείας, ο Μαρξ έγραψε, από την αρχή του πολέμου, με υψηλή εμπιστοσύνη ότι η λογική των γεγονότων θα ανάγκαζε με τον χρόνο τον Βορρά να υποστηρίξει όχι μόνο την κατάργηση της δουλείας, αλλά επίσης και την χρησιμοποίηση μαύρων στρατιωτών στον πόλεμο και πλήρη πολιτικά δικαιώματα για τους πρώην σκλάβους. Με αυτήν την έννοια, ο αγώνας του Βορρά ήταν συνολικά προοδευτικός και επαναστατικός ευθύς εξαρχής, τουλάχιστον υπόδηλα.
Ο Ένγκελς, από την πλευρά του, ήταν λιγότερο αισιόδοξος σχετικά με τις δυνατότητες του Βορρά να νικήσει, πόσο μάλλον με τις ευκαιρίες υιοθέτησης οποιωνδήποτε επαναστατικών πολιτικών. Σ’ αυτό φαίνεται να έχει μοιραστεί, τουλάχιστον μέχρι ένα σημείο, και στον βαθμό που ο Βορράς στερούνταν οποιουδήποτε επαναστατικού ριζοσπαστισμού και μιας πραγματικής θέλησης να πολεμήσει, τις απόψεις Ευρωπαίων σοσιαλιστών όπως ο Φερντινάντ Λασσάλ – συχνού στόχου των επιτιμητικών κριτικών του Μαρξ, ο οποίος χαρακτήριζε τον Λασσάλ ως κρατικό σοσιαλιστή ή και με ακόμα χειρότερο τρόπο. Σύμφωνα μ’ αυτήν την οπτική, ο Νότος ίσως και να θριάμβευε στον πόλεμο, εξαιτίας της αναποφασιστικότητας του Βορρά, σε αντίθεση με την ξεκάθαρη θέληση του Νότου να πολεμήσει για να υπερασπιστεί τον αντιδραστικό θεσμό του. Στους διαξιφισμούς του με τον Μαρξ, ο Ένγκελς επισημαίνει, επίσης, τη μεγαλύτερη στρατιωτική εμπειρία των στρατευμάτων του Νότου, με δεδομένο ότι το μεγαλύτερο μέρος του εθνικού στρατού των ΗΠΑ λιποτάκτησε στους Νότιους. Αυτή η αντιπαράθεση, που συνεχίστηκε για πολλά χρόνια στην αλληλογραφία μεταξύ Μαρξ και Ένγκελς, ήταν, απ’ όσο γνωρίζω, η πιο έκδηλη πολιτική διαφορά που μπορεί να βρεθεί στην σαραντάχρονη σχέση τους. Ήταν στη διάρκεια μιας από τις λογομαχίες του με τον Ένγκελς, που ο Μαρξ προέβλεψε, σ’ ένα γράμμα στις 7 Αυγούστου του 1862, ότι “ο Βορράς θα διεξάγει τελικά τον πόλεμο στα σοβαρά, υιοθετώντας επαναστατικές μεθόδους” και ότι αυτό θα περιελάμβανε την χρησιμοποίηση μαύρων στρατιωτών14, κάτι “που θα είχει αξιοσημείωτες συνέπειες στο ηθικό των Νοτίων” (MECW 42, σελ. 400· Marx and Engels 2016, σελ. 121).
Διεθνής Αλληλεγγύη: οι Βρετανοί εργάτες και ο αμερικάνικος εμφύλιος
Ένα μεγάλο τμήμα των γραπτών του Μαρξ για τον Εμφύλιο Πόλεμο αναλαβάνει αυτό που, στην Εναρκτήρια Ομιλία στην Πρώτη Διεθνή, αναφέρει ως την ανάγκη για τις εργαζόμενες τάξεις να “κατακτήσουν οι ίδιες τα μυστήρια της διεθνούς πολιτικής”, μέρος αυτού που, αργότερα, οι Μαρξιστές θα αποκαλούσαν προλεταριακό διεθνισμό (MECW 20, σελ. 13). Από την έναρξη του πολέμου, υπήρχε ο φόβος μιας επέμβασης των Βρετανών ή των Γάλλων, κάτι που θα συνέβαλε ιδιαίτερα στην διασφάλιση μιας νίκης του Νότου. Όπως είδε ο Μαρξ, και άλλοι σοσιαλιστές και συνδικαλιστές, συντηρητικές δυνάμεις, ιδιαίτερα αυτές που βασίζονταν στην βρετανική αριστοκρατία, προσπαθούσαν να ενισχύσουν το δημόσιο αίσθημα εναντίον του Βορρά. Αυτές οι συντηρητικές φωνές τόνιζαν ότι ο αποκλεισμός των λιμανιών του Νότου από τον Βορρά, που απέτρεπε τις εξαγωγές βαμβακιού, προκαλούσαν τεράστιες οικονομικές δυσκολίες μεταξύ των εργατών στην κλωστοϋφαντουργία στο Μάντσεστερ και άλλα βιομηχανικά κέντρα.
Στο άρθρο “Αγγλική Κοινή Γνώμη” της New York Tribune, την 1η Φεβρουαρίου του 1862, ο Μαρξ περιγράφει πώς η βρετανική και ιρλανδική εργατική τάξη αρνούνταν να ενστερνιστούν τις πολεμικές κραυγές του Βρετανικού καθεστώτος, ακόμα και μετά την πρόκληση, από το Ναυτικό των ΗΠΑ, ενός διεθνούς περιστατικού, με την βίαιη επιβίβαση σ’ ένα βρετανικό πλοίο και την κράτηση δύο διπλωματών της Συνομοσπονδίας, που ταξίδευαν προς το Λονδίνο:
Ακόμα και στο Μάντσεστερ, η ψυχική διάθεση της εργατικής τάξης ήταν τόσο καλά κατανοητή ώστε ακόμα και μια μεμονωμένη προσπάθεια σύγκλισης πολεμικού συμβουλίου εγκαταλείφθηκε πάραυτα. Οπουδήποτε έγιναν δημόσιες συναντήσεις στην Αγγλία, την Σκωτία ή την Ιρλανδία, ο κόσμος διαμαρτυρήθηκε ενάντια στις λυσσασμένες πολεμικές κραυγές του τύπου, ενάντια στα δόλια σχέδια της Κυβέρνησης και δήλωνε υπέρ μιας ειρηνικής διευθέτησης του σε εκκρεμότητα ζητήματος…Όταν ένα μεγάλο τμήμα της βρετανικής εργατικής τάξης υποφέρει άμεσα και βαριά τις συνέπειες του αποκλεισμού του Νότου· όταν ένα άλλο τμήμα χτυπιέται έμμεσα από την μείωση του αμερικάνικου εμπορίου εξαιτίας, όπως λένε, της εγωιστικής “προστατευτικής πολιτικής” των Δημοκρατικών [των ΗΠΑ]·…τότε, κάτω από τέτοιες περιστάσεις, η απλή δικαιοσύνη απαιτεί να επαινεθεί η στέρεη στάση της βρετανικής εργατικής τάξης, ακόμα δε περισσότερο όταν αντιδιασταλλεί με την υποκριτική, νταηλίδικη, δειλή και ανόητη συμπεριφορά του επίσημου John Bull15. (MECW 19, σελ. 137-38· Marx and Engels 2016, σελ. 71-72)
Ο Μαρξ επανειλημμένα δημοσίευε άρθρα για τις μεγάλες δημόσιες συγκεντρώσεις Βρετανών εργατών προς υποστήριξη της υπόθεσης του Βορρά, που γίνονταν παρά το κόστος της βραχυπρόθεσμης απώλειας θέσεων εργασίας στην ίδια τη χώρα. Αυτό συνιστούσε ένα από τα ωραιότερα παραδείγματα εκείνης της εποχής – αλλά και έκτοτε – αλληλεγγύης της διεθνούς εργατιικής τάξης.
Όπως σημειώθηκε νωρίτερα, αυτές οι συναντήσεις υποστήριξης του Βορρά ήταν κρίσιμες στον σχηματισμό των δικτύων από τα οποία προέκυψε η Πρώτη Διεθνής. Ο Μαρξ συνόψισε πολύ περιληπτικά αυτή την ιστορία σε ένα γράμμα στις 29 Νοεμβρίου του 1864 στον θείο του Lion Philips. Συζητά με ποιον τρόπο δίκτυα στο ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα, που είχε υποστηρίξει τον Βορρά – αλλά και μεταγενέστερα, που υποστήριξαν την εξέγερση στην Πολωνία το 1863 – συγχωνεύθηκαν το φθινόπωρο του 1864 για να σχηματίσουν την Πρώτη Διεθνή:
“Τον Σεπτέμβρη οι εργάτες του Παρισιού έστειλαν μια αντιπροσωπεία στους εργάτες του Λονδίνου σε ένδειξη υποστήριξης στην Πολωνία. Με την περίσταση συγκροτήθηκε μια Διεθνής Επιτροπή εργατών. Το ζήτημα δεν είναι χωρίς σημασία γιατί…στο Λονδίνο τα ίδια άτομα είναι επικεφαλής αυτών που…με την παράδοξη συνάντησή τους με τον [Βρετανό αρχηγό των Φιλελευθέρων John] Bright στο St. James’s Hall, απέτρεψαν τον πόλεμο με τις Ηνωμένες Πολιτείες” (MECW 42: 47).
Η συνάντηση στο St. James Hall, τοποθεσία επίσης της ιδρυτικής συνάντησης της Πρώτης Διεθνούς, ήταν αυτή στην οποία Βρετανοί εργάτες και άλλοι υποστηρικτές του Βορρά μαζεύτηκαν για να αποκηρύξουν άλλη μια σειρά πολεμοχαρών δηλώσεων προς την κυβέρνηση των ΗΠΑ από τις κυρίαρχες τάξεις.
Δοθείσης αυτής της ιστορίας, ήταν αρκετά φυσικό ότι, εκτός από την “Εναρκτήρια Ομιλία”, την οποία προετοίμασε ο Μαρξ, περιγράφοντας τις γενικές αρχές της, η πρώτη δημόσια ανακοίνωση της μόλις ιδρυθείσας Πρώτης Διεθνούς ήταν μια ανοιχτή επιστολή, που συγχαίρει τον Λίνκολν για την επανεκλογή του. Σ’ αυτή την επιστολή του Ιανουαρίου του 1865, την οποία ήδη συζητήσαμε προηγουμένως σε σχέση με την ανταπόκριση της κυβέρνησης του Λίνκολν, η νεοσύστατη Πρώτη Διεθνής δήλωσε ρητά τις διεθνιστικές αρχές που είχαν κινητοποιήσει τους Βρετανούς εργάτες να υποστηρίξουν τον Βορρά, ενόψει των οικονομικών δυσκολιών:
“από την έναρξη του τιτάνιου Αμερικάνικου αλληλοσπαραγμού οι εργάτες της Ευρώπης ένιωσαν ενστικτωδώς ότι η Αστερόεσα κουβαλούσε το πεπρωμένο της τάξης τους…Έτσι άντεξαν παντού υπομονετικά τις δυσκολίες που τους φόρτωσε η κρίση του βαμβακιού, αντιτέθηκαν με ενθουσιασμό στην παρέμβαση των ηγετών τους υπέρ της δουλείας – και, από τα περισσότερα μέρη της Ευρώπης, συνεισέφεραν το μερίδιο του αίματός τους στον ευγενή σκοπό” (MECW 20: 19-20; Marx and Engels 2016, σελ. 154-55).
Αυτό αναφέρεται τόσο στο γεγονός ότι οι ΗΠΑ ήταν το μεγαλύτερο δημοκρατικό κράτος της εποχής όσο και στον μεγάλο αριθμό Ευρωπαίων μεταναστών, ιδιαίτερα Γερμανών, που πήραν μέρος στον πόλεμο, μερικές φορές σε διοικητικές θέσεις. Η απρόσμενα θερμή ανταπόκριση της διοίκησης του Λίνκολν, που αναφέρθηκε και παραπάνω, γέννησε για την Διεθνή την πρώτη ουσιαστική προβολή της στον βρετανικό τύπο.
Στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου και του άμεσου απόηχού του, οι ΗΠΑ είχαν διαποτιστεί με βαθιά ριζοσπαστικές τάσεις. Μια ιστορία της περιόδου εκείνης, που έχει τύχει καλής υποδοχής, την έχει αποκαλέσει “την πρώτη προοδευτική εποχή της Αμερικής” (Egerton 2014, σελ. 357). Μεταξύ άλλων, η κατάσταση έδωσε έναυσμα στην ανάπτυξη ενός μεγάλου τμήματος της Πρώτης Διεθνούς στις μετεμφυλιακές ΗΠΑ, ανάμεσα στα μέλη των οποίων ήταν ο ριζοσπάστης καταργιστής Wendell Phillips, ο μοναδικός τέτοιος ηγέτης που επέζησε της μετάβασης στην υποστήριξη της εργασίας την περίοδο της Ανασυγκρότησης. Παρ’ όλα αυτά, μέσα σε μια δεκαετία, οι αντιδραστικές δυνάμεις, όχι μόνο στον Νότο, αλλά και το μεγάλο κεφάλαιο στον Βορρά, δούλεψαν μαζί για να περιορίσουν το εύρος της Ανασυγκρότησης, σιγουρεύοντας ότι, για παράδειγμα, η ριζοσπαστική πρόταση των καταργιστών για απόδοση 40 εκταρίων και ενός μουλαριού δεν θα επιτευχόταν ποτέ για τους πρώην σκλάβους. Και, ήδη από το 1876, παρά τις ελπίδες που απελευθέρωσε η εποχή της Ανασυγκρότησης, μια νέα τάξη καταπίεσης, σηματοδοτημένη από τον καταναγκαστικό διαχωρισμό και την βίαιη καταστολή, εδραιώθηκε στον Νότο. Αυτό το σύστημα επιβίωσε για σχεδόν έναν ακόμα αιώνα, μέχρι τη δεκαετία του 1960.
Θα ήθελα, όμως, να τελειώσω με μια γενικότερη παρατήρηση που αφορά τη συνολικότερη οπτική του Μαρξ για την φυλή, την εθνότητα και τον εθνικισμό και το ταίριασμά τους στο διαλεκτικό του πλαίσιο συνολικά και με την κυρίαρχη κριτική του στο κεφάλαιο, παραθέτοντας την κατακλείδα στο πρόσφατό μου Marx at the Margins:
“Ο Μαρξ ανέπτυξε μια διαλεκτική θεωρία της κοινωνικής αλλαγής που δεν ήταν ποτέ ευθύγραμμη ούτε αποκλειστικά βασισμένη στην τάξη. Ακριβώς όπως η θεωρία του για την κοινωνική εξέλιξη αναπτύχθηκε σε μια πιο πολυγραμμική κατεύθυνση, έτσι και η θεωρία του για την επανάσταση άρχισε με τον καιρό να συγκεντρώνεται όλο και περισσότερο στην διαθεματικότητα/τομή της τάξης με την εθνότητα, την φυλή και τον εθνικισμό. Φυσικά, ο Μαρξ δεν ήταν κανένας φιλόσοφος της διαφοράς με την μεταμοντέρνα έννοια, γιατί η κριτική μιας μοναδικής βασικής οντότητας, του κεφαλαίου, ήταν στο επίκεντρο ολόκληρου της διανοητικού του εγχειρήματος. Αλλά η κεντρικότητα δεν σήμαινει μονοσημαντότητα ή αποκλειστικότητα. Η ώριμη κοινωνική θεωρία του Μαρξ περιστρεφόταν γύρω από την έννοια της ολότητας που όχι μόνο πρόσφερε αξιοσημείωτο εύρος για την ιδιαιτερότητα και την διαφορά αλλά, επίσης, κατά περίπτωση, έκανε αυτά τα συγκεκριμένα – φυλή, εθνότητα ή εθνικότητα – προσδιορισμούς της ολότητας” (Anderson 2016, σελ. 244).
Αναφορές:
Anderson, Kevin B. [2010] 2016. Marx at the Margins: On Nationalism, Ethnicity, and Non-Western Societies. Expanded edition. Chicago: University of Chicago Press.
Blackburn, Robin. 2011. An Unfinished Revolution: Karl Marx and Abraham Lincoln. London: Verso.
Dunayevskaya, Raya. [1958] 2000. Marxism and Freedom. From 1776 until Today. Amherst, NY: Humanity Books.
Egerton, Douglas R. 2014. The Wars of Reconstruction: The Brief, Violent History of America’s Most Progressive Era. New York: Bloomsbury Press.
Marx, Karl. 1972. On America and the Civil War. The Karl Marx Library, Vol. II. Edited by Saul K. Padover. New York: McGraw-Hill.
_______. [1867-75] 1976. Capital, Vol. I. Trans. Ben Fowkes. New York: Vintage.
_______. [1851] 1991. Notes on Thomas Buxton. Pp. 494-501 in Marx-Engels Gesamtausgabe, Vol. IV/9. Berlin: Dietz Verlag.
Marx, Karl and Friedrich Engels. 1937. The Civil War in the United States. New York: International Publishers.
_______. 2016. The Civil War in the United States. Edited by Andrew Zimmerman. New York: International Publishers.
MECW: Marx, Karl and Frederick Engels. 1975-2004. Collected Works. Fifty Volumes. New York: International Publishers.
Nimtz, August. 2003. Marx, Tocqueville, and Race in America. Lanham, MD: Lexington Books.
Pradella, Lucia. 2014. Globalization and the Critique of Political Economy: New Insights from Marxʼs Writings. London: Routledge.
Tomba, Maximiliano. 2013. Marx’s Temporalities. Leiden: Brill.
Wendling, Amy E. 2009. Karl Marx on Technology and Alienation. New York: Palgrave.
Zimmerman, Andrew. 2016. “Introduction.” Pp. xi-xxii in Marx and Engels 2016.
1 Σημείωση: η πιο πρόσφατη (αγγλική, προφανώς) εκδοχή αυτού του άρθρου από τον συγγραφέα υπάρχει στο Journal of Classical Sociology 17:1, http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1468795X17691387.
2 Στμ. Συνομοσπονδία: έτσι είναι γνωστές οι Συνομόσπονδες Πολιτείες της Αμερικής (Confederate States of America, CSA), που σχηματίσθηκαν ως η κυβέρνηση που δημιουργήθηκε από το 1861 ως το 1865 από έντεκα νότιες δουλοκτητικές πολιτείες των ΗΠΑ, καθεμία από τις οποίες είχε πριν κηρύξει την απόσχισή της από τις Ηνωμένες Πολιτείες (την “Ένωση”), κατά τη διάρκεια του Αμερικάνικου Εμφυλίου.
3 Στο παρόν άρθρο, αν και παραθέτω τις πιο προσβάσιμες εκδόσεις των κειμένων του Μαρξ, όπου δεν έχει γράψει στα Αγγλικά έχω σιωπηρά αλλάξει τις υπάρχουσες μεταφράσεις αφού έχω συμβουλευτεί το γερμανικό (ή γαλλικό) πρωτότυπο. Έχω λάβει επίσης υπόψιν τις μεταφράσεις στον τόμο του Saul Padover, On America and the Civil War (Marx 1972), που έχουν γενικά μια καλλίτερη φιλολογική ποιότητα από αυτές στα, βασισμένα στη ρώσικη έκδοση, Άπαντα του Μαρξ και Ένγκελς (στα αγγλικά Marx-Engels Collected Works, MECW).
4 To βιβλίο του Blackburn αν και είχε σαν αποτέλεσμα την ανατύπωση ενός αριθμού γραπτών του Μαρξ για τον Εμφύλιο Πόλεμο, δυστυχώς χρησιμοποίησε τις παλιότερες μεταφράσεις του 1937 και όχι τις πιο ακριβείς (αν και μερικές φορές σχολαστικές) μεταφράσεις από τα Άπαντα των Μαρξ-Ένγκελς που χρησιμοποίησε και ο Andrew Zimmerman στην επανέκδοση (το 2016) της συλλογής Marx and Engels on the Civil War in the United States.
5 Στμ. Αποδίδουμε, χάριν συντομίας, με αυτόν τον, ίσως άκομψο, νεολογισμό τον αντίστοιχο αγγλικό όρο abolitionist (από το ρήμα abolish=καταργώ) αντί πχ. του περιφραστικού: υποστηρικτής της κατάργησης της δουλείας.
6 Στμ. Στο πρωτότυπο: “first-rate second rate man”.
7 Στμ. Στο πρωτότυπο: Emancipation Proclamation: ήταν η προεδρική διακήρυξη και εκτελεστική διαταγή που εξέδωσε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Αβραάμ Λίνκολν την 1η Ιανουαρίου του 1863 με την οποία άλλαζε η ομοσπονδιακή νομική κατάσταση περισσότερων από 3,5 εκατομμύρια υπόδουλων Αφροαμερικανών του Νότου από αυτήν της δουλείας σ’ αυτήν της ελευθερίας. Από τη στιγμή που ένας σκλάβος ξέφευγε από τον έλεγχο της κυβέρνησης της Συνομοσπονδίας, είτε δραπετεύοντας είτε χάρις στην προέλαση των ομοσπονδιακών στρατευμάτων, γινόταν ελεύθερος. Τελικά, η παράδοση του Νότου είχε σαν αποτέλεσμα την απελευθέρωση και την εφαρμογή της Διακήρυξης για όλους τους προηγουμένως προσδιοροσμένους ως σκλάβους. Δεν κάλυπτε σκλάβους σε περιοχές της Ένωσης που απελευθερώνονταν μέσω της εφαρμογής κρατικών ενεργειών [στμ. Δηλαδή ενεργειών των πολιτειακών ή ομοσπονδιακών θεσμών οι οποίες, υπό το καθεστώς της 14ης Τροπολογίας, μπορούν να προσβληθούν στη βάση της παραβίασης των θεμελιωδών ατομικών ελευθεριών] (ή, τρία χρόνια αργότερα, τον Δεκέμβριο του 1865, υπό την ισχύ της 13ης Τροπολογίας). Επίσης, επειδή είχε εκδοθεί ως πολεμικό μέτρο στη διάρκεια του Εμφυλίου κατά των πολιτειών που είχαν στασιάσει, δεν είχε ισχύ στις πολιτείες εκείνες που διατηρούσαν τη δουλεία αλλά δεν είχαν συνταχθεί με τις πολιτείς του Νότου.
8 Στμ. Στο πρωτότυπο: Seven-league boots: στοιχείο της ευρωπαϊκής λαϊκής παράδοσης. Οι μαγικές μπότες επιτρέπουν σ’ αυτόν που τις φοράει να κάνει τεράστια βήματα ίσα με εφτά λεύγες, δίνοντας έτσι εκπληκτική ταχύτητα. Εμφανίζονται συχνά με ένα μαγικό χαρακτήρα στον πρωταγωνιστή για να τον βοηθήσουν στην εκτέλεση ενός σημαντικού καθήκοντος.
9 Στμ. Στο πρωτότυπο: chattel slavery. Ο όρος που χρησιμοποιείται για να δηλώσει την “παραδοσιακή” δουλεία, την δουλοκτησία, καθώς ένα άτομο αντιμετωπίζεται ως προσωπική ιδιοκτησία (στα αγγλικά: chattel) κάποιου και αγοράζεται και πουλιέται σαν εμπόρευμα.
10 Απ’ όσο γνωρίζω, η Amy Wendling (2009) ήταν η πρώτη που συζήτησε αυτές τις σημειώσεις για τη δουλεία.
11 Στμ. Στα αγγλικά Middle Passage: το ενδιάμεσο, από τη Δυτική Αφρική στις Δυτικές Ινδίες, τμήμα της “Τριγωνικής” διαδρομής του δουλεμπορίου μεταξύ Ευρώπης και Νέου Κόσμου μέσω του Ατλαντικού: τα δουλεμπορικά ξεκινούσαν από την Ευρώπη με διάφορα εμπορεύματα τα οποία αντάλλασσαν με σκλάβους από τη Δυτική Αφρική, τους οποίους μετέφεραν στον Νέο Κόσμο.
12 Στμ. Η επιδρομή του John Brown στο Harper’s Ferry (ή Επιδρομή στο Harper’s Ferry) ήταν η προσπάθεια μιας ομάδας ενόπλων υπό τον “καταργιστή” John Brown να ξεκινήσει μια ένοπλη εξέγερση των σκλάβων το 1859 καταμβάνοντας το δεύτερο ομοσπονδιακό οπλοστάσιο των ΗΠΑ στο Harper’s Ferry της Βιρτζίνια.
13 Στμ. Η δουλοπαροικία καταργήθηκε στη Ρωσία το 1861 με την έκδοση της Διακήρυξης της Χειραφέτησης από τον Τσάρο Αλέξανδρο ΙΙ (στον απόηχο και της ήττας της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο και των κοινωνικών διεργασιών που αυτή επιτάχυνε).
14 Στην επιστολή αυτή, ο όρος που πραγματικά χρησιμοποίησε ο Μαρξ ήταν “σύνταγμα νέγρων”, χρησιμοποιώντας την αγγλική “λέξη-από-Ν” [στμ. δηλαδή Νέγρος], στη μέση ενός γράμματος που το υπόλοιπο ήταν γραμμένο στα Γερμανικά. Εδώ μοιάζει να χρησιμοποιεί έναν εξαιρετικά ρατσιστικό όρο (που αναγνωριζόταν ευρέως ως τέτοιος ακόμα κι εκείνη την εποχή) ως μέρος αυτού που γενικά ισοδυναμούσε με μια πολύ έντονη αντιρατσιστική οπτική. Τέτοιες χρήσεις της “λέξης-από-Ν” ξεπροβάλλουν μερικές ακόμα φορές στα γραπτά του Μαρξ συμπεριλαμβανομένων και μερικών δημοσιευμένων κειμένων. Μια μόνο φορά, όμως, μοιάζει να χρησιμοποιεί την λέξη αυτή ως πραγματικά υβριστικό όρο. Το έκανε σε μια επίθεση στην άποψη του Λασσάλ απέναντι στον Εμφύλιο Πόλεμο: σ’ ένα γράμμα στον Ένγκελς, στις 30 Ιουλίου του 1862, ο Μαρξ αναφέρεται στον σχετικά σκουρόχρωμο (αν και αυτό αλήθευε επίσης και για τον ίδιο!) Λασσάλ χρησιμοποιώντας την “λέξη-από-Ν”, στο πλαίσιο της αποκήρυξης της συγκαταβατικής στάσης του Λασσάλ απέναντι στην υπόθεση του Βορρά (MECW 41, σελ. 389-90).
15 Στμ. Στο πρωτότυπο: the official and well-to-do John Bull. Το όνομα Τζων Μπουλ (από το αγγλικό John Bull, Τζον ο ταύρος) αποτελεί παρωνύμιο (παρατσουκλι) με το οποίο χαρακτηρίζεται χιουμοριστικά συλλήβδην όλος ο αγγλικός λαός, με την γενική έννοια του δυσκίνητου και ισχυρογνώμονα. Είναι το αντίστοιχο του “Θείου Σαμ” (Uncle Sam) για τις ΗΠΑ, του “Ζακ Μπονόμ” (Jacques Bonhomme) για τη Γαλλία κλπ. Ως προσωποποίηση του αγγλικού λαού ο Τζον Μπουλ εικονίζεται ως παχύσαρκος άνδρας με φαβορίτες, ημίψηλο καπέλο και ιδιόρρυθμη αγγλική αμφίεση, ενίοτε και με πούρο. Το παρωνύμιο αυτό δημιουργήθηκε από λίβελο του δόκτορα John Arbuthnot, γιατρού της Βασίλισσας Άννας, που στρέφονταν κατά του Δούκα του Μάλμπορο με τον τίτλο: “Η ατέλειωτη δίκη” ή “Ιστορία του Τζον Μπουλ” το 1712 (πηγή: Wikipedia).
