από το Agitations¹

το κείμενο σε pdf

Τρίτο και τελευταίο επεισόδιο της σειράς άρθρων που είναι αφιερωμένη στην κριτική της πολιτικής οικονομίας από τον Μαρξ (επεισόδιο 1 και επεισόδιο 2). Μέχρι στιγμής, έχει συζητηθεί μόνο η ανάλυση της θεωρίας της αξίας και της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης στη διαδικασία της άμεσης παραγωγής. Τα συμπεράσματα των προηγουμένων επεισοδίων μπορούν να συνοψιστούν στα εξής δύο σημεία:

• Η μορφή-εμπόρευμα είναι η ενότητα μιας αξίας χρήσης και μιας αξίας, αξίας που είναι έκφραση της αφηρημένης εργασίας.

• Υπό τον καπιταλισμό, η υπερεργασία παίρνει τη μορφή υπεραξίας. Αυτή μπορεί να διακριθεί σε απόλυτη και σε σχετική υπεραξία.

Επιτρέψτε μας να προσθέσουμε ότι αυτή η δεύτερη πρόταση μάς υποδεικνύει ότι δεν μπορεί κανείς να καταλάβει πραγματικά την εκμετάλλευση υπό τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής χωρίς να εμπλέξει μια θεωρία της αξίας. Πραγματικά, η έννοια της υπεραξίας δεν δεικνύει τίποτα άλλο από την ιδιαίτερη φύση της αξίας που παράγεται από τους προλετάριους προς όφελος των καπιταλιστών. Αν, όμως, μείνουμε μόνο σε αυτές τις κατηγορίες, δεν μπορούμε να φτάσουμε σε μια πλήρη θεωρία της κοινωνικής ολότητας που συνιστά ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγς. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε τις κατηγορίες με τις οποίες οι ίδιοι οι καπιταλιστές σκέφτονται τον κόσμο στον οποίο ζούν. Όπως έχουμε δει, οι διαδικασίες που περιγράφονται από την μαρξική θεωρία της αξίας λαμβάνουν χώρα “πίσω από την πλάτη των υποκειμένων” (δείτε Μέρος Ι). Για να ολοκληρωθεί η θεωρία σημαίνει, λοιπόν, να πάμε πίσω σ’ αυτό που συμβαίνει στη συνείδηση των πρωταγωνιστών, σημαίνει, για παράδειγμα, να κατανοήσουμε τις πραγματικότητες που συγκροτούν έννοιες που κινητοποιούνται από τους ίδιους τους καπιταλιστές, έννοιες όπως το “κόστος παραγωγής”, το “ποσοστό κέρδους” ή η “τιμή παραγωγής”. Τότε, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με καινούρια προβλήματα. Το πρώτο είναι ο λόγος ανάμεσα στο ποσοστό της υπεραξίας και το ποσοστό κέρδους. Το δεύτερο είναι αυτό του λόγου ανάμεσα στην αξία ανταλλαγής και την τιμή παραγωγής. Η επίλυση αυτών των δύο προβλημάτων θα μας οδηγήσει τελικά στην ανάλυση της τελευταίας κατηγορίας: αυτής του υπερκέρδους.

Ο ενδοκαπιταλιστικός ανταγωνισμός

Κόστος παραγωγής και ποσοστό κέρδους

Ο Μαρξ όρισε το κεφάλαιο ως μια διαδικασία αξιοποίησης της αξίας! Από μια δεδομένη ποσότητα χρήματος, ένα καπιταλιστής παίρνει μια μεγαλύτερη ποσότητα χρήματος. Αυτό είναι που υποδεικνύει το “κύκλωμα” Χ-Ε-Χ’ (χρήμα-εμπόρευμα-περισσότερο χρήμα). Όπως είδαμε προηγουμένως, αυτή την ποσότητα χρήματος, που είναι μεγαλύτερη από την ποσότητα χρήματος που καταβλήθηκε αρχικά, ο καπιταλιστής την αντλεί από την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης. Τώρα, για να θέσει στην υπηρεσία του αυτή την εργατική δύναμη, με σκοπό την παραγωγή ενός συγκεκριμένου τύπου εμπορεύματος, ο καπιταλιστής δεν πρέπει μόνο να χρησιμοποιήσει ένα μέρος του κεφαλαίου του για την πληρωμή των μισθών, πρέπει να χρησιμοποιήσει και ένα άλλο μέρος για την πληρωμή των μέσων παραγωγής. Αυτά τα δύο μέρη (μισθοί και μέσα παραγωγής) αντιστοιχούν στην διαμέριση που είδαμε προηγουμένως ανάμεσα στο μεταβλητό και το σταθερό κεφάλαιο.

Για τον καπιταλιστή το ερώτημα αν είναι η εργατική δύναμη ή τα μέσα παραγωγής που είναι πηγή της υπεραξίας δεν έχει ενδιαφέρον. Γι’ αυτόν το μόνο ζήτημα είναι αν το κεφάλαιο που προκαταβάλει αρχικά θα του αποφέρει ένα σύνολο χρημάτων μεγαλύτερης αξίας. Αυτός είναι ο λόγος που ο Μαρξ λέει ότι η διαίρεση ανάμεσα σε σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο δεν χρειάζεται να υπάρχει για τον καπιταλιστή. Για να το πούμε με τεχνικούς όρους, ο καπιταλιστής δεν έχει καμμιά γνώση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου², δηλαδή της διαφοράς ανάμεσα στο σταθερό κεφάλαιο, με άλλα λόγια τις μηχανές που φθείρονται σε έναν συγκεκριμένο αριθμό διαδικασιών στην παραγωγή και το κυκλοφορούν κεφάλαιο, με άλλα λόγια των μέσων παραγωγής που καταναλώνονται πλήρως σε μια και μόνη διαδικασία παραγωγής (πρώτες ύλες, καύσιμα κλπ.) και τους μισθούς.

Αν η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου δεν ενδιαφέρει τον καπιταλιστή, βλέπουμε τότε ότι δεν τον ενδιαφέρει ούτε η κατανομή της τιμής του εμπορεύματος σε c+v+s (σταθερό κεφάλαιο που μεταφέρεται στο εμπόρευμα + αξία που αντιστοιχεί στον μισθό + υπεραξία). Ο καπιταλιστής δεν διακρίνει στο πρϊόν το μέρος που αντιστοιχεί στο σταθερό κεφάλαιο c και αυτό που αντιστοιχεί στο μεταβλητό κεφάλαιο v, και τα δύο συντήκονται στην έννοια του κόστους παραγωγής.

Ποιο είναι λοιπόν το κόστος ενός εμπορεύματος; Δεν είναι άλλο από την αξία που ήταν απαραίτητη για να παραχθεί αυτό το εμπόρευμα. Αυτό το δεδομένο ενδιαφέρει τον καπιταλιστή για τον απλό λόγο ότι το κέρδος που αυτός αποκτά υποδεικνύεται από τη διαφορά ανάμεσα στο κόστος παραγωγής και την τιμή παραγωγής. Για τον καπιταλιστή, λοιπόν, η αξία του εμπορεύματος μοιράζεται σε κόστος παραγωγής + υπεραξία.

Στον βαθμό που ο καπιταλιστής δεν ενδιαφέρεται να ξέρει από πού προέρχεται πραγματικά η υπεραξία, θα συνδέσει αυτή την υπεραξία όχι μόνο με την αξία της εργατικής δύναμης αλλά με το σύνολο του προκαταβαλόμενου κεφαλαίου. Συνεπώς, η φόρμουλα που ενδιαφέρει τον καπιταλιστή δεν είναι αυτή που μετρά το ποσοστό της υπεραξίας (s/v), αλλά αυτή που συνδέει την υπεραξία με το συνολικό κεφάλαιο (s/C) και το οποίο ο Μαρξ ονομάζει ποσοστό κέρδους. Αν ανατμήσουμε τον τύπο του ποσοστού κέρδους, μπορούμε να δούμε ότι κρύβει μέσα του το ποσοστό υπεραξίας, αφού το συνολικό κεφάλαιο αντιστοιχεί στο άθροισμα του σταθερού (c) και του μεταβλητού (v) κεφαλαίου.

Ο τύπος του ποσοστού κέρδους (που εδώ ονομάζουμε p’) είναι λοιπόν:

p’=s/(c+v)

Ο Μαρξ λέει, λοιπόν, στη συνέχεια ότι το ποσοστό κέρδους είναι η “μυστικοποιημένη μορφή” του ποσοστού υπεραξίας, αφού κρύβει από τον καπιταλιστή το γεγονός ότι η υπεραξία προέρχεται μόνο από την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, της οποίας η αξία αντιπροσωπεύεται από το v (το μεταβλητό κεφάλαιο).

Γενικό ποσοστό κέρδους και τιμή παραγωγής

Οδηγούμαστε τώρα να προσεγγίσουμε ένα από τα πιο ακανθώδη σημεία της μαρξικής θεωρίας της αξίας, αυτό του μετασχηματισμού των ανταλλακτικών αξιών σε τιμές παραγωγής. Στον πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου, ο Μαρξ μας έχει ήδη προειδοποιήσει ότι στην πραγματικότητα τα εμπορεύματα δεν πουλιούνται ποτέ στην αυστηρή τιμή τους αλλά ότι, για τις ανάγκες της θεωρητικής έκθεσης, ήταν απαραίτητο να ληφθούν η αξία και η τιμή ως ταυτόσημες. Όμως, από τη δεύτερη ενότητα του τρίτου Τόμου, ο Μαρξ οδηγείται να άρει αυτή την ταυτότητα. Θα δούμε, λοιπόν, τώρα το γιατί.

Όπως έχουμε δει, το ποσοστό του κέρδους προκύπτει από τον τύπο s/(c+v). Ένας τέτοιος τύπος μας λέει από την αρχή ότι όσο περισσότερο αυξάνεται το c σε σχέση με το v, τόσο χαμηλότερο είναι το ποσοστό κέρδους³. Συνεπώς, για τρία κεφάλαια ίσης αξίας που απασχολούν εργασία με το ίδιο ποσοστό υπεραξίας, αλλά εμπλέκονται σε κλάδους της παραγωγής με διαφορετική οργανική σύνθεση, θα βρεθούμε απέναντι σε τρία διαφορετικά ποσοστά κέρδους.

Ξέρουμε ότι οι κλάδοι της παραγωγής στους οποίους μπορούν να εμπλέκονται οι καπιταλιστές έχουν πολύ διαφοροποιημένη σύνθεση, για τον απλό λόγο ότι η αξία των μέσων παραγωγής, που είναι αναγκαία για την παραγωγή συγκεκριμένων εμπορευμάτων, είναι μεγαλύτερη για κάποιους κλάδους σε σχέση με κάποιους άλλους. Στον πίνακά μας, βλέπουμε ότι ο καπιταλιστής Β χρειάζεται περισσότερους εργάτες για μικρότερο σταθερό κεφάλαιο σε σχέση με τον Α, ενώ ο καπιταλιστής Γ χρειάζεται ακόμα λιγότερους. Για να το θέσουμε με τεχνικούς όρους, βλέπουμε ότι η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου Γ είναι μεγαλύτερη από αυτή των κεφαλαίων Α και Β.

Αυτό που επίσης δείχνει ο πίνακας είναι ότι οι καπιταλιστές που εμπλέκονται σε βιομηχανίες με υψηλή οργανική σύνθεση θα καταδικάζονταν σε χαμηλότερα ποσοστά κέρδους, αν τα παραγόμενα εμπορεύματα πουλιούνταν στην κανονική τους τιμή. Όμως, για τον Μαρξ, η ύπαρξη μιας τέτοιας ανισότητας, ανάμεσα στα ποσοστά κέρδους, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς να θέσει υπό αμφισβήτηση την ίδια την ύπαρξη του καπιταλιστικού συστήματος.

Εν ολίγοις, τα εμπορεύματα δεν μπορούν να πουλιούνται στην τιμή τους χωρίς αυτό να οδηγήσει σε πολύ μεγάλες ανισότητες στα ποσοστά κέρδους, ανισότητες από τις οποίες ο καπιταλισμός δεν θα μπορούσε να επιβιώσει. Στην πραγματικότητα, οι καπιταλιστές προσελκύονται από τους κλάδους εκείνους της παραγωγής στους οποίους το ποσοστό κέρδους είναι το υψηλότερο δυνατό, και απωθούνται από εκείνους στους οποίους το ποσοστό κέρδους είναι χαμηλό. Αυτές οι διαρκείς μεταφορές κεφαλαίου οδηγούν σε μια τάση προς την εξίσωση των ποσοστών κέρδους. Επομένως, τα ποσοστά κέρδους κάθε κλάδου ανάγονται σε ένα γενικό ποσοστό κέρδους, που καθορίζεται από τον λόγο ανάμεσα στη συνολική υπεραξία που παράγεται από την εταιρεία και το σύνολο του κεφαλαίου που χρησιμοποιείται για την παραγωγή αυτής της υπεραξίας. Πώς είναι αυτό δυνατόν;

Ένα εμπόρευμα αντιστοιχεί σε μια κοινωνική ανάγκη, απαντά σε μια έγκυρη απαίτηση⁴. Όσο πιο σημαντική η κοινωνική ανάγκη, τόσο πιο πιθανό είναι ότι τα εμπορεύματα αυτά θα πουληθούν σε μεγάλες ποσότητες. Η αυξανόμενη ζήτηση μπορεί, λοιπόν, να ενθαρρύνει τους καπιταλιστές να αυξήσουν τις τιμές. Αντίστροφα, όταν η ζήτηση είναι μειωμένη, οι καπιταλιστές αναγκάζονται να κατεβάσουν τις τιμές των εμπορευμάτων του ώστε να μπορούν να βρουν αγοραστή. Οι τιμές των εμπορευμάτων, λοιπόν, αλλάζουν σύμφωνα με την εναλλαγή προσφοράς και ζήτησης. Είναι μ’ αυτή την έννοια που μπορούμε εύλογα να μιλήσουμε, μαζί με τον Μαρξ, για έναν “μετασχηματισμό των ανταλλακτικών αξιών σε τιμές παραγωγής”.

Ισοδυναμεί, όμως, η επιβεβαίωση αυτού του γεγονότος, με την άρνηση, στο σύνολό της, της θεωρίας της αξίας που έχει αναπτυχθεί; Για τον Μαρξ, ισχύει το ακριβώς αντίθετο. Πράγματι, αν και ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης εξηγεί τις μεταβολές στις τιμές των εμπορευμάτων, δεν εξηγεί με κανέναν τρόπο τι είναι αυτό που καθορίζει αυτή την τιμή παραγωγής, από τη στιγμή που η προσφορά και η ζήτηση συμπίπτουν. Όταν η προσφορά και η ζήτηση αντισταθμίζουν η μια την άλλη, η τιμή παραγωγής των εμπορευμάτων συμπίπτει με την αξία τους, συνεπώς αντιστοιχεί στον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή τους.

Μέση τιμή και υπερκέρδος

Το να πούμε ότι η τιμή παραγωγής ενός εμπορεύματος διαφέρει περισσότερο ή λιγότερο από την αξία του, σημαίνει να ισχυριστούμε ότι η υπεραξία που αποσπάται από τον μεμονωμένο καπιταλιστή δεν αντιστοιχεί ακριβώς σ’ αυτήν που παράγεται από τους εργάτες τους οποίους απασχολεί άμεσα. Αν η τιμή παραγωγής ενός εμπορεύματος είναι μικρότερη από την αξία του, τότε ένα μέρος της υπεραξίας που παράγεται από τους εργάτες δεν συσσωρεύεται στον καπιταλιστή, που πουλά το εμπόρευμα, αλλά πέφτει στα χέρια ενός άλλου. Ανάλογα, ένας καπιταλιστής, που πουλά ένα εμπόρευμα με μια τιμή παραγωγής μεγαλύτερη από την αξία του, αποσπά την υπεραξία που έχει δημιουργηθεί από έναν άλλο καπιταλιστή. Πρέπει λοιπόν να ειπωθεί ότι υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στο κέρδος και την υπεραξία. Το κέρδος που βγάζει ο καπιταλιστής δεν είναι ίσο με την υπεραξία που παράγεται από τους εργάτες που απασχολούνται άμεσα από αυτόν. Η τιμή παραγωγής δεν είναι το άθροισμα του κόστους παραγωγής και της υπεραξίας. Παραμένει λοιπόν να προσδιορίσουμε τους νόμους που ορίζουν την απόκτηση των ατομικών κερδών από τους καπιταλιστές. Ο Μαρξ επισημαίνει δύο: έναν νόμο που καθορίζει την απόκτηση ενός μέσου κέρδους και έναν άλλον, που καθορίζει την απόκτηση ενός υπερκέρδους.

Το μέσο κέρδος

Έχουμε δει ότι η μεταφορά κεφαλαίου ανάμεσα σε κλάδους της παραγωγής οδηγεί σε μια εξίσωση των ποσοστών κέρδους. Όλοι οι τομείς της καπιταλιστικής παραγωγής τείνουν σε ένα μοναδικό ποσοστό κέρδους: το γενικό ποσοστό κέρδους. Αυτό είναι δυνατόν στον βαθμό που τα εμπορεύματα δεν πουλιούνται στην αξία τους αλλά στην τιμή παραγωγής τους. Αν ένας εμπλέκεται σε μια βιομηχανία, έχει τότε κάθε λόγο να ελπίζει για ένα μέσο κέρδος, δηλαδή ένα κέρδος καθοριζόμενο από τον λόγο ανάμεσα στο κεφάλαιο που έχει επενδύσει και το γενικό ποσοστό κέρδους.

Ο τύπος που χρησιμοποιείται από τον Μαρξ για τον καθορισμό του μέσου κέρδους είναι ο ακόλουθος:

p = pr * p’

όπου p = μέσο ποσοστό κέρδους, pr = κόστος παραγωγής⁵, p’ = γενικό ποσοστό κέρδους.

Έτσι, αν ένας καπιταλιστής επενδύσει 100 ευρώ σε μια επιχείρηση και το ποσοστό κέρδους είναι 20%, το κέρδους που θα αποκτήσει θα είναι 100*(20/100) = 20 ευρώ.

Σ’ αυτή τη διαδικασία δεν λαμβάνουμε υπόψιν την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου μιας και, όπως έχουμε πει, με τον μετασχηματισμό των αξιών σε τιμές παραγωγής, τα κέρδη που αποσπώνται από τους μεμονωμένους καπιταλιστές δεν εξαρτώνται από την εργασία που θέτουν άμεσα υπό την απασχόλησή τους αλλά εξαρτώνται από το γενικό πσοσστό κέρδους.

Επομένως, το κεφάλαιο αυτό των 100 ευρώ μπορεί να διαιρεθεί ως 80c+20v, 70c+30v ή 85c+15v· αν το ποσοστό κέρδους είναι πάντα 20%, τότε το μέσο κέρδος θα είναι επίσης 20%.

Ο πίνακας που ακολουθεί δείχνει πώς ο μετασχηματισμός των αξιών σε τιμές επιτρέπει την εδραίωση ενός γενικού ποσοστού κέρδους κι ενός μέσου ποσοστού κέρδους:

Στον πίνακα αυτό βλέπουμε ότι:

• Ο καπιταλιστής A πουλά τα εμπορεύματά του σε μια τιμή χαμηλότερη από την αξία τους (διαφορά -5)
• Ο καπιταλιστής B πουλά τα εμπορεύματά του στην τιμή της αξίας τους (η τιμή και η αξία είναι ίσες)
• Ο καπιταλιστής Γ πουλά τα εμπορεύματά του σε μια τιμή μεγαλύτερη από την αξία τους (διαφορά +5)

Συνεπώς, ο σχηματισμός του γενικού ποσοστού κέρδους υποδεικνύει ότι οι καπιταλιστές μπορούν να ελπίζουν ότι θα αποκτήσουν με το ίδιο κεφάλαιο το ίδιο ποσοστό κέρδους άσχετα από τον κλάδο στον οποίο επενδύουν. Εδώ, 100 ευρώ αρχικά καταβληθέντος κεφαλαίου μετασχηματίζονται σε 120 ευρώ.

Επιπλέον, βλέπουμε ότι ο καπιταλιστής Β πουλά τα εμπορεύματά τους στην ακριβή τιμή τους. Γιατί; Επειδή η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου του αντιστοιχεί στη μέση οργανική σύνθεση, αυτήν που καθορίζει το γενικό ποσοστό κέρδους. Τέλος, βλέπουμε ότι οι διαφορές μεταξύ αξίας και τιμής αντισταθμίζονται μεταξύ τους· για το ένα κεφάλαιο η διαφορά είναι -5, για το άλλο +5. Εδώ έχουμε λάβει υπόψιν μόνο τρεις κλάδους παραγωγής, αλλά για τον Μαρξ αυτή η αντιστάθμιση των διαφορών μεταξύ αξιών και τιμών επιτυγχάνεται πραγματικά μόνο μεταξύ όλων των κλάδων της καπιταλιστικής παραγωγής.

Αν, όμως, οι καπιταλιστές ικανοποιούνταν με την απόσπαση ενός μέσου κέρδους, δεν θα μπορούσαμε να καταλάβουμε το φαινόμενο του ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού. Αυτός μπορεί να κατανοηθεί μόνο με την ύπαρξη του υπερκέρδους.

Το υπερκέρδος

Ο στόχος όλων των καπιταλιστών είναι η απεριόριστη επιδίωξη κέρδους. Με κάθε μέσο, πρέπει από τα λεφτά να βγάλουν περισσότερα λεφτά. Θα μας εξέπλησσε, λοιπόν, πολύ αν οι καπιταλιστές ικανοποιούνταν μόνο με ένα μέσο κέρδος. Στην πραγματικότητα, κάθε ευκαιρία είναι καλή για την απόκτηση ενός κέρδους μεγαλύτερου από το μέσο κέρδος. Ο στόχος κάθε καπιταλιστή είναι να αποκτήσει το μεγαλύτερο μέρος της υπεραξίας που επιτυγχάνεται από ολόκληρη την εργατική τάξη. Ο Μαρξ ονομάζει υπερκέρδος αυτό το κέρδος που αποκτά ο καπιταλιστής νικώντας στον ανταγωνισμό με διάφορες τεχνικές παραγωγής ανώτερες από τον μέσο όρο. Πώς είναι αυτό δυνατόν;

Η εισαγωγή ενός καινούριου μηχανήματος θα αυξήσει την παραγωγικότητα, κάτι που θα έχει ως συνέπεια τη μείωση του αναγκαίου χρόνου για την παραγωγή εμπορευμάτων. Αλλά, όπως έχουμε δει, αυτό που καθορίζει την αξία των εμπορευμάτων είναι ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας, που αντιστοιχεί στον μέσο βαθμό παραγωγικότητας. Έτσι, ένας καπιταλιστής που καταφέρνει και παράγει σε συνθήκες πάνω από τις μέσες συνθήκες, θα έχει τη δυνατότητα να επωφεληθεί περισσότερο από τους άλλους, κι αυτό γιατί μπορεί να πουλά τα εμπορεύματά του σε μια τιμή μεγαλύτερη από την ατομική τους αξία. Με όρους τιμών, αυτό ισοδυναμεί με το να πούμε ότι ο καπιταλιστής θα μετατρέψει ένα μέρος του κόστους παραγωγής του εμπορεύματος σε επιπλέον κέρδος ή υπερκέρδος.

Ο καπιταλιστής μειώνει τον αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή των εμπορευμάτων του, και, μ’ αυτόν τον τρόπο, και το κόστος παραγωγής κάθε εμπορεύματος, αν το πάρουμε ως μεμονωμένο εμπόρευμα. Όμως, στον βαθμό που πουλά τα εμπορεύματά του στην ίδια τιμή όπως και πριν, μέρος της αξίας που πήγαινε στο κόστος παραγωγής θα επιστρέψει τώρα ως υπερκέρδος.

Ο ενδοκαπιταλιστικός ανταγωνισμός, που εκδηλώνεται στην κούρσα για υπερκέρδος, συνιστά, λοιπόν, τον κινητήρα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Ο στόχος των μεμονωμένων καπιταλιστών είναι να παράγουν όσο το δυνατόν περισσότερα σε όσο το δυνατόν συντομότερο χρονικό διάστημα ώστε να παραμείνουν μπροστά από τον ανταγωνισμό και να βγάλουν το μεγαλύτερο δυνατόν κέρδος. Αυτή η γενική κίνηση έχει, με τη σειρά της, ως συνέπεια να μειώνει τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή των εμπορευμάτων και, συνεπώς, να μειώνει την τιμή τους⁶.

Συμπέρασμα

Μπορούμε να συνοψίσουμε όσα προηγήθηκαν αντλώντας τα εξής συμπεράσματα:

• Παρά τη μετατροπή των αξιών σε τιμές, ο νόμος της αξίας παραμένει ο νόμος που τελικά καθορίζει τις τιμές παραγωγής. Η προσφορά και η ζήτηση εξηγούν τις μεταβολές των τιμών αλλά, μόλις αντισταθμιστούν η προσφορά και η ζήτηση, η τιμή ενός εμπορεύματος καθορίζεται από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή του.

• Η διαμόρφωση του γενικού ποσοστού κέρδους μας δείχνει ότι οι καπιταλιστές δεν ενδιαφέρονται μόνο για την εκμετάλλευση των προλετάριων που έχουν άμεσα στη δούλεψή τους αλλά στην εκμετάλλευση ολόκληρου του προλεταριάτου⁷. Η υπεραξία που αποσπάται από τους μεμονωμένους καπιταλιστές δεν συσχετίζεται άμεσα με αυτήν που παράγεται από τους εργάτες που έχουν άμεσα στη δούλεψή τους: μπορεί να είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη, και είναι μ’ αυτή την έννοια που το κέρδος καιη η υπεραξία είναι δυο διαφορετικές κατηγορίες.

από το Agitations¹

το κείμενο σε pdf

Επεισόδιο 2 της σειράς που αφιερώνεται στην κριτική της πολιτικής οικονομίας από τον Μαρξ. Το Πρώτο επεισόδιο αφιερώθηκε στις βάσεις της μαρξικής θεωρίας της αξίας, εδώ θα συζητήσουμε την ανάλυση της διαδικασίας της άμεσης παραγωγής. Θα ξεκινήσουμε διακρίνοντας τις δύο όψεις της διαδικασίας της παραγωγής: είναι ταυτόχρονα παραγωγή αξίας (και υπεραξίας) και παραγωγή αξιών χρήσης. Θα μελετήσουμε, μετά, τους δυο τύπους υπεραξίας που αναλύονται από τον Μαρξ: απόλυτη υπεραξία και σχετική υπεραξία. Πριν ξεκινήσουμε, θα πρέπει να κάνουμε μια μικρή διευκρίνηση σχετικά με τον όρο “υπεραξία”: από την πρώτη μετάφραση του Κεφαλαίου στα Γαλλικά έχει χρησιμοποιηθεί ο όρος “plus-value”. Όμως, οι πιο πρόσφατες μεταφράσεις (πάνω στις οποίες βασιζόμαστε κι εμείς) χρησιμοποιούν τον όρο “survaleur”. Αντιπαραθέσεις σχετικά με τη μετάφραση του όρου “Mehrwert” έχουν ενδιαφέρον μόνο για εμμονικούς μαρξιστές· για άλλους, αρκεί να έχουν στο μυαλό τους ότι οι όροι plus-value και survaleur² είναι δυο όροι που αναφέρονται στην ίδια και την αυτή έννοια στον Μαρξ.

Η διαδικασία της άμεσης παραγωγής

Η διαδικασία της εργασίας και η διαδικασία της παραγωγής αξίας

Δεν είναι παρά από τη ενότητα 2 του πρώτου Τόμου, με τίτλο “Μετασχηματισμός του Χρήματος σε Κεφάλαιο”, και μετά που αναλύεται η έννοια του κεφαλαίου. Αφού έχει μελετήσει τη μορφή που παίρνουν τα προϊόντα της εργασίας, ο Μαρξ οδηγείται στη μελέτη των σχέσεων εκμετάλλευσης που προσιδιάζουν στον καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό.

Αν ο Μαρξ ορίζει την εκμετάλλευση γενικά ως έναν όρο της υπερεργασίας [surtravail], με άλλα λόγια ως μια συνθήκη που επιβάλλεται στους εργάτες για να παράγουν μια ποσότητα πλούτου μεγαλύτερη από αυτή που είναι αναγκαία για την αναπαραγωγή τους, είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι η μορφή που παίρνει αυτή η υπερεργασία ποικίλει ανάλογα με τον κοινωνικό σχηματισμό. Συνεπώς, η υπεραξία είναι η μορφή με την οποία εμφανίζεται η υπερεργασία στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής.

Για τον συγγραφέα του Κεφαλαίου, η υπεραξία ή, αλλιώς, ο πλούτος που καταλήγει στα χέρια των καπιταλιστών, δεν μπορεί να προέρχεται από την απλή σφαίρα της ανταλλαγής των εμπορευμάτων, ούτε μπορεί να προέρχεται από μια υποτιθέμενη “παραγωγικότητα των μηχανών”: η μοναδική πηγή της υπεραξίας δεν είναι άλλη από την ανθρώπινη εργασία. Αυτή η υπεραξία συνιστά ένα κλάσμα της αξίας των παραγώμενων προϊόντων. Σ’ αυτό το στάδιο, ο Μαρξ κινητοποιεί εκ νέου τις κατηγορίες της αφηρημένης και συγκεκριμένης εργασίας. Αν η αφηρημένη εργασία, με άλλα λόγια η εργασία που γίνεται κατανοητή ως απλή δαπάνη ανθρώπινης ενέργειας, είναι αυτή που συνιστά την αξία των εμπορευμάτων, η συγκεκριμένη εργασία, στον βαθμό που χρησιμοποιεί τα μέσα παραγωγής για να παράγει αξίες χρήσης, επιτρέπει τη μεταφορά της αξίας από τα μέσα παραγωγής στα παραγώμενα εμπορεύματα. Συνεπώς, η αξία που περιέχεται σε κάθε εμπόρευμα μπορεί να διαιρεθεί σε τρία μέρη:

1. Σταθερό κεφάλαιο: η αξία των μέσων παραγωγής που μεταφέρεται στα εμπορεύματα.

2. Μεταβλητό κεφάλαιο: η αξία που παράγεται από τον εργάτη και αντιστοιχεί στον μισθό που κερδίζει.

3. Υπεραξία: η αξία που παράγεται από τον εργάτη και επιστρέφει στον καπιταλιστή.

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα³:

Ένας καπιταλιστής που ειδικεύεται στην κατασκευή ενδυμάτων, επενδύει κεφάλαιο C ύψους 1000 ευρώ στην επιχείρησή του. Στη συνέχεια, από αυτά τα 1000 ευρώ, ένα μέρος χρησιμοποιείται για να πληρωθούν τα μέσα παραγωγής (ραπτομηχανές, υφάσματα, κλωστές κ.λπ.) και το άλλο για να πληρωθούν οι μισθοί. Έτσι έχουμε:

c=800 ευρώ

v=200 ευρώ

C=c+v=1000 ευρώ

όπου: c = σταθερό κεφάλαιο, v = μεταβλητό κεφάλαιο, C = συνολικό κεφάλαιο που προκαταβάλεται από τον καπιταλιστή.

Στο τέλος της εργασιακής διαδικασίας, η αξία που περιέχεται στο σύνολο των υφασμάτων που έχουν παραχθεί είναι 1200 ευρώ. Έτσι ο καπιταλιστής έχει βγάλει μια υπεραξία 200 ευρώ. Μπορούμε, λοιπόν, τότε να χωρίσουμε της αξία των 1200 ευρώ των υφασμάτων χρησιμοποιώντας την εξίσωση C’=c+v+s, όπου C’ είναι το κεφάλαιο που έχει προκύψει στο τέλος της εργασιακής διαδικασίας και s η υπεραξία που παράγεται από την εργατική δύναμη που εμπλέκεται στην διαδικασία της παραγωγής.

Έχουμε λοιπόν:

C’=800+200+200=1200 ευρώ

s=C’–C=200 ευρώ

Ακολουθώντας τη διάκριση ανάμεσα στην συγκεκριμένη και την αφηρημένη εργασία, μπορούμε να πούμε τα εξής δυο ακόλουθα πράγματα για την εργασία του εργάτη:

• ως αφηρημένη εργασία, παρήγαγε αξία 400 ευρώ (γιατί v+s = 200+200).

• και ως συγκεκριμένη, μετέφερε στα παραχθέντα υφάσματα τα 800 ευρώ του σταθερού κεφαλαίου που περιέχονταν στα μέσα παραγωγής. Αυτή η μεταφορά πραγματοποιείται μέσω της χρήσης των μηχανών και τον μετασχηματισμό των πρώτων υλών.

Το παράδειγμα που μόλις παρουσιάσαμε θα μας επιτρέψει τώρα να καταλάβουμε την ιδέα του ποσοστού υπεραξίας που αναπτύσσει ο Μαρξ μετά την ανάλυσή του για την εργασιακή διαδικασία και την παραγωγή αξίας. Κατανόηση του ποσοστού υπεραξίας ως ποσοστού εκμετάλλευσης· στην πραγματικότητα, αυτό το ποσοστό είναι ένας δείκτης του βαθμού εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης στον βαθμό που συνίσταται στο να συνδέει την υπεραξία που παράγεται με την αξία της εργατικής δύναμης. Είναι λοιπόν το κλάσμα της υπεραξίας προς το μεταβλητό κεφάλαιο: t = s/v. Αν πάρουμε τις τιμές που δίνονται στο προηγούμενο παράδειγμα, έχουμε λοιπόν το ακόλουθο αποτέλεσμα: t = 200/200 = 1. Μπορούμε, συνεπώς, να πούμε ότι το ποσοστό της υπεραξίας σε σχέση με την αξία της εργατικής δύναμης είναι 100%. Όπως μπορούμε να δούμε, το ποσοστό υπεραξίας είναι για να δείχνει τον βαθμό εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης σε μια δεδομένη περιοχή, σε μια δεδομένη χρονική περίοδο. Συνεπώς, αφού η ένταση της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης μεταβάλλεται ανάλογα με τη χώρα, το ποσοστό εκμετάλλευσης συνιστά ένα σημαντικό αναλυτικό εργαλείο για την κατανόηση της ροής του κεφαλαίου μεταξύ των διαφόρων περιοχών του πλανήτη⁴.

Οι δύο τρόποι απόσπασης υπεραξίας

Έχοντας αναλύσει την εργασιακή διαδικασία και τη διαδικασία αξιοποίησης [παραγωγής αξίας], ο Μαρξ αναλαμβάνει να μελετήσει τις διαφορετικές μεθόδους απόσπασης υπεραξίας, και ταυτοποιεί δύο: την απόσπαση υπεραξίας με έναν απόλυτο τρόπο και την απόσπασή της με έναν σχετικό τρόπο. Η μελέτη των δύο μορφών που παίρνει η υπεραξία (απόλυτη και σχετική) μας οδηγεί να εξηγήσουμε τις δύο έννοιες που μας επιτρέπουν να αναλύσουμε την χρονική διαίρεση της εργάσιμης ημέρας: την έννοια της αναγκαίας εργασίας και αυτή της υπερεργασίας.

Όπως έχουμε δει, η αξία που παράγεται από την εργατική δύναμη παίρνει δυο μορφές, από τη μια τη μορφή του μεταβλητού κεφαλαίου και, από την άλλη, τη μορφή της υπεραξίας. Θυμηθείτε ότι το μεταβλητό κεφάλαιο αντιστοιχεί στην αξία που προκαταβάλεται από τον καπιταλιστή για την αγορά της εργατικής δύναμης. Αγοράζοντας την εργατική δύναμη ενός ατόμου, ο καπιταλιστής είναι στη συνέχεια ελεύθερος να την χρησιμοποιήσει όπως αυτός θεωρεί καλλίτερο. Και μπορεί να κάνει την εργατική αυτή δύναμη να παράγει μια αξία μεγαλύτερη από αυτήν που προκατέβαλε για να τη θέσει στην υπηρεσία του. Είναι, λοιπόν, από αυτή τη διαφορά ανάμεσα στην αξία που προκατέβαλε ο καπιταλιστής σε μισθούς και την αξία που παράγεται από τον εργάτη, που προέρχεται η υπεραξία. Μπορούμε, συνεπώς, να πούμε ότι η εργάσιμη μέρα μοιράζεται σε δυο στιγμές: στην πρώτη, ο εργάτης παράγει μια αξία που αντιστοιχεί στο μεταβλητό κεφάλαιο, με άλλα λόγια στον μισθό του· στη δεύτερη, παράγει μια επιπρόσθετη αξία, την υπεραξία. Στην πρώτη στιγμή, η εργασία του εργάτη παράγει την αξία που είναι απαραίτητη για την αναπαραγωγή της εργατικής του δύναμης· αυτή είναι, λοιπόν, η αναγκαία εργασία. Στη δεύτερη στιγμή, ο εργάτης παράγει μια επιπρόσθετη αξία που δεν επιστρέφει σ’ αυτόν. Είναι υπερεργασία, δηλαδή εργασία που υπερβαίνει την εργασία την αναγκαία για τη διαβίωσή του.

Επομένως, η εργάσιμη ημέρα χωρίζεται σε δύο στιγμές: τη στιγμή της αναγκαίας εργασίας και τη στιγμή της υπερεργασίας. Αυτή η διαίρεση της ημέρας επιτρέπει, έτσι, στον Μαρξ να δείξει τους δύο τρόπους με τους οποίους οι καπιταλιστές μπορούν να αυξήσουν τον βαθμό εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης.

Απόλυτη υπεραξία

Ο πρώτος τρόπος αύξησης του βαθμού εκμετάλλευσης συνίσταται στην επιμήκυνση της εργάσιμης μέρας. Μέσω αυτής της επιμήκυνσης, ο καπιταλιστής μπορεί να αυξήσει την ποσότητα της παραγώμενης υπεραξίας χωρίς να μεταβάλλει την τιμή της εργατικής δύναμης.

Ας πάρουμε το παράδειγμα της κλωστοϋφαντουργίας που δώσαμε παραπάνω. Ας πούμε ότι σ’ αυτή την εταιρεία η εργάσιμη μέρα είναι 8 ώρες. Αν πάρουμε τις τιμές που έχουμε δώσει, πρέπει τότε να πούμε ότι από αυτές τις 8 ώρες δουλειάς, οι πρώτες 4 αφιερώνονται στην παραγωγή του μεταβλητού κεφαλαίου και οι τελευταίες 4 στην παραγωγή υπεραξίας. Ο αναγκαίος χρόνος εργασίας είναι 4 ώρες και ο χρόνος υπερεργασίας είναι επίσης 4 ώρες.

Ας φανταστούμε, τώρα, ότι ο καπιταλιστής θέλει να αυξήσει την παραγωγή υπεραξίας χωρίς να επηρεάσει τους μισθούς των εργατών του. Σ’ αυτή την περίπτωση, μια λύση μόνο υπάρχει: να επεκτείνει την εργάσιμη μέρα.

Αν αποφασίσει λοιπόν να περάσει από μια εργάσιμη μέρα των 8 ωρών σε μια εργάσιμη μέρα των 10 ωρών, η ποσότητα της απόλυτης υπεραξίας αυξάνεται, αυξάνοντας έτσι και την ίδια την αναλογία του ποσοστού εκμετάλλευσης.

Θα περάσουμε λοιπόν σε μια τέτοια διαμόρφωση:

Επομένως, αν σε 4 ώρες η παραγόμενη αξία είναι 200 ευρώ, τότε σε 6 ώρες είναι 300 ευρώ. Η αύξηση της εργάσιμης μέρας κατά 2 ώρες αυξάνει συνεπώς την υπεραξία κατά 200 ευρώ. Ο Μαρξ περιγράφει αυτόν τον τρόπο αύξησης της υπεραξίας ως μια αύξηση με απόλυτο τρόπο. Η αύξηση στο απόλυτο ποσό της υπεραξίας έχει, λοιπόν, ως αποτέλεσμα μια αύξηση στον βαθμό εκμετάλλευσης: στην πρώτη διαμόρφωση ο βαθμός εκμετάλλευσης είναι 200/200=1, στην δεύτερη αντιστοιχεί σε 300/200 = 1,5.

Η πρακτική της “υπερωρίας” στην αυτοκινητοβιομηχανία είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα απόσπασης απόλυτης υπεραξίας, όπως δηλώνεται σ’ αυτό το άρθρο της Liberation στις 13 Ιανουαρίου του 2017:

“Υπερωρία, στα Γαλλικά: débordement. Η ιδέα είναι αρκετά απλή, είναι η επέκταση της εργάσιμης μέρας πέρα από την λήξη της. Μ’ αυτόν τον τρόπο, η εταιρεία προσαρμόζει τον εργάσιμο χρόνο στις διακυμάνσεις της αγοράς και κρατά το στοκ της σε ένα ελάχιστο. Μια καινούρια λέξη για μια παλιά ιδέα, αυτήν της διαχείρισης της just-in-time εργασίας”.

Αυτό βλέπουμε ότι αυξάνει τη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας ελαχιστοποιώντας, ταυτόχρονα, τους μισθούς. Ένας εργάτης που δουλεύει 10 ώρες σερί την ημέρα κοστίζει στο αφεντικό λιγότερο από 2 εργάτες που δουλεύουν 5 ώρες ο καθένας.

Ένα άλλο παράδειγμα αύξησης της απόλυτης υπεραξίας, από έναν άλλο παραγωγικό κλάδο, είναι το “Crunch” (ακόμα ένας αγγλισμός) στη βιομηχαναία των βιντεοπαιχνιδιών: αυτή η πρακτική συνίσταται στην επιβολή πάνω στους εργάτες και εργάτριες των βιντεοπαιχνιδιών επιπλέον ωρών εργασίας για την ολοκλήρωση ενός πρότζεκτ σε μια δεδομένη ημερομηνία. Αυτές οι επιπρόσθετες ώρες, που πολύ συχνά δεν πληρώνονται, οδηγούν τους εργαζόμενους σε μια επιχείρηση παραγωγής βιντεοπαιχνιδιών (προγραμματιστές, γραφίστες κλπ.) να δουλεύουν μέχρι 13 ώρες την ημέρα, 7 μέρες την εβδομάδα. Σχετικά μ’ αυτό το ζήτημα θα πρέπει να δει κανείς την ταινία La fabrique du jeu-vidéo από την Game spectrum.

Συμπερασματικά, όταν μιλάμε για απόλυτη υπεραξία,σημαίνει να περιγράφουμε την αύξηση στον βαθμό εκμετάλλευσης που επιτυγχάνεται μέσω της επέκτασης της εργάσιμης μέρας. Η αύξηση, όμως, του βαθμού εκμετάλλευσης μπορεί να γίνει και με μια άλλη μέθοδο. Οι καπιταλιστές μπορούν όντως να τον αυξήσουν χωρίς να επηρεάσουν τη διάρκεια της εργάσιμης μέρας. Ας δούμε από πιο κοντά πώς.

Σχετική υπεραξία

Γενική περιγραφή

Όπως έχουμε δει, η εργάσιμη μέρα χωρίζεται σε δυο στιγμές: από τη μια αυτήν της αναγκαίας εργασίας (ο χρόνος που αφιερώνεται στην παραγωγή αξίας η οποία αντιστοιχεί στο μεταβλητό κεφάλαιο) και από την άλλη αυτήν της υπερεργασίας (χρόνος που αφιερώνεται στην παραγωγή υπεραξίας). Λαμβάνοντας υπόψιν αυτή τη διαμέριση, μπορούμε ήδη να παρατηρήσουμε ότι πέρα από τη δυνατότητα επέκτασης της εργάσιμης μέρας, και συνεπώς απόσπασης απόλυτης υπεραξίας, ο καπιταλιστής μπορεί να μειώσει τον αναγκαίο χρόνο εργασίας, μετατρέποντας, μ’ αυτόν τον τρόπο, μέρος του αναγκαίου χρόνου εργασίας σε χρόνο υπερεργασίας.

‘Ενας καπιταλιστής που έχει στην δούλεψή του τους εργάτες για μια εργάσιμη μέρα των 8 ωρών και μειώνει στο μισό την αξία της εργατικής δύναμης, πηγαίνει από αυτή τη διαμόρφωση:

σ’ αυτήν εδώ:

Επομένως, ο καπιταλιστής κατάφερε, εδώ, να αυξήσει την υπεραξία κατά 100 ευρώ και, την ίδια στιγμή, να πάει από ένα ποσοστό εκμετάλλευσης 200/200=1 σε ένα ποσοστό 300/100=3⁵. Αυτόν τον τρόπο απόσπασης με τη μείωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας ο Μαρξ τον ονομάζει αύξηση της υπεραξίας με έναν σχετικό τρόπο⁶. Όταν μιλάμε για σχετική υπεραξία σημαίνει να προσδιορίζουμε αυτή την αύξηση υπεραξίας από τη μείωση του χρόνου που είναι αναγκαίος για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης, χρόνος εργασίας που αντιπροσωπεύεται από το μεταβλητό κεφάλαιο.

Μένει να τεθεί όμως ένα πρόβλημα: πώς είναι δυνατή μια τέτοια αύξηση της υπεραξίας με τη μείωση της τιμής του μεταβλητού κεφαλαίου; Πράγματι, κάποιος θα μπορούσε, καταρχάς, να θεωρήσει ότι αυτή η μείωση στη μεταβλητό κεφάλαιο, δηλαδή στους μισθούς, δεν μπορεί παρά να έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της εξαθλίωσης των προλετάριων. Μ’ αυτή την έννοια, αυτή η μείωση δεν θα μπορούσε παρά να έχει, μεταξύ άλλων, σαν συνέπεια την υποκίνηση του προλεταριάτου σε ταραχές και λεηλασίες ώστε να αποκτήσει τα αγαθά που είναι απαραίτητα για την ύπαρξή του. Όμως, τέτοιες ταραχές, αν συμβούν, δεν θέτουν σε αμφισβήτηση τη δυνατότητα του καπιταλιστή για απόσπαση σχετικής υπεραξίας. Γιατί;

Εξήγηση του φαινομένου

Στο πρώτο μέρος αυτής της σειράς, είδαμε ότι η τιμή ενός εμπορεύματος καθορίζεται από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο για την παραγωγή του. Συνεπώς, η αύξηση στην παραγωγικότητα, που συνδέεται με την εισαγωγή καινούριων μηχανών και νέων παραγωγικών μεθόδων, έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση αυτού του χρόνου και, συνεπώς, ταυτόχρονα, της μοναδιαίας τιμής των εμπορευμάτων που παράγονται. Αν, λοιπόν, η τιμή της εργατικής δύναμης αντιστοιχεί στην τιμή των καταναλωτικών αγαθών που είναι αναγκαία για την αναπαραγωγή της, βλέπουμε αμέσως ότι η αύξηση στην παραγωγικότητα, στον βαθμό που μειώνει τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή αυτών των καταναλωτικών αγαθών, μπορεί να μειώσει, κατά την ίδια αναλογία, την τιμή της εργατικής δύναμης χωρίς να επηρεάσει τις βιωτικές συνθήκες των προλετάριων. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα.

Από τα 1200 ευρώ του μισθού ενός προλετάριου, ας δεχτούμε ότι το πρώτο μισό πηγαίνει στο ενοίκιο και το υπόλοιπο μισό στην αγορά καθημερινών καταναλωτικών αγαθών. Ας θεωρήσουμε, στη συνέχεια, ότι αυτά τα 600 ευρώ που πάνε σε διάφορα καθημερινά καταναλωτικά αγαθά κατανέμονται ως εξής:

• 300 ευρώ για φαγητό

• 200 ευρώ για ρουχισμό

• 100 ευρώ για διάφορα προϊόντα

Και ας δεχτούμε, τώρα, ότι η κλωστοϋφαντουργία γενικεύει τη χρήση μιας καινούριας μηχανής που επιτρέπει την αύξηση στο διπλάσιο της παραγωγής υφασμάτων. Αυτή η αύξηση έχει, τότε, ως αποτέλεσμα τη μείωση στο μισό του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου για την παραγωγή κάθε ρούχου. Συνεπώς, αν απαιτούνταν 2 ώρες για την παραγωγή ενός πουκάμισου, τώρα χρειάζεται μόνο μία. Αυτή η αλλαγή έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση στο μισό της αξίας του πουκάμισου.

Με αυτή την αύξηση στην παραγωγικότητα, τα 200 ευρώ αυτού του προλετάριου μπορούν τώρα να πληρώσουν διπλάσιο ποσό για ενδυμασία σε σχέση με πριν. Αυτό θα ήταν, αν μη τι άλλο, το αποτέλεσμα αν, την ίδια στιγμή, ο καπιταλιστής που τον προσέλαβε δεν άρπαζε την ευκαιρία να μειώσει τον μισθό του ώστε η μείωση της τιμής ενός πουκάμισου να μην έχει αποτέλεσμα στην αγοραστική του δύναμη. Ακολουθώντας την αύξηση της παραγωγικότητας στον τομέα της κλωστοϋφαντουργίας, ο μηνιαίος μισθός αυτού του προλετάριου πηγαίνει, λοιπόν, από τα 1200 ευρώ στα 1100 χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την αναπαραγωγή της εργατικής του δύναμης. Τα 100 ευρώ διαφορά, που ο προλετάριος εξακολουθεί να παράγει, συνιστούν τώρα μια σχετική υπεραξία⁷.

Όπως μπορούμε να δούμε, η αύξηση στην υπεραξία με έναν σχετικό τρόπο είναι δυνατή μόνο εξαιτίας της αύξησης στην παραγωγικότητα και συνεπώς της εξέλιξης του εξοπλισμού. Η σχετική υπεραξία αποσπάται στην πραγματικότητα από τη μείωση του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου για την παραγωγή των εμπορευμάτων που μπαίνουν στο καλάθι των καταναλωτικών αγαθών που επιτρέπουν την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης (στο παράδειγμά μας: ρουχισμός, φαγητό κλπ.). Η απόσπαση σχετικής υπεραξίας είναι λοιπόν δυνατή από ένα συγκεκριμένο επίπεδο ανάπτυξης του κεφαλαίου⁸ και πάνω. Αντιστοιχεί στη στιγμή που το κεφάλαιο παίρνει τον έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας ενσωματωνόμενο σε όλο και πιο πολύπλοκες μηχανές. Για να περιγράψει αυτό το φαινόμενο, ο Μαρξ μιλά σε κάποια κείμενα για την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στο κεφάλαιο⁹.

Η εισαγωγή της πληροφορικής στην πλειοψηφία των τομέων της παραγωγής συνιστά ένα μείζον παράδειγμα της ανάπτυξης του εξοπλισμού που είχε σαν αποτέλεσμα μια αύξηση της σχετικής υπεραξίας. Αυξάνοντας την αυτοματοποίηση, διευκολύνοντας τη διαχείριση όλο και μεγαλύτερων ποσοτήτων εμπορευμάτων και διευκολύνοντας τις επικοινωνίες, αυτή η εισαγωγή επέτρεψε μια σημαντική μείωση στον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο παραγωγής μιας πολύ μεγάλης ποσότητας εμπορευμάτων, καθιστώντας δυνατή και μια μείωση του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης.

td p { text-align: center; background: transparent }
td p.western { font-family: “Fira Sans”, sans-serif; font-size: 11pt }
h3 { margin-top: 0.1in; margin-bottom: 0.08in; background: transparent; page-break-after: avoid }
h3.western { font-family: “Fira Sans”, sans-serif; font-size: 13pt; font-style: normal; font-weight: bold }
h3.cjk { font-family: “DejaVu Sans”; font-size: 14pt; font-weight: bold }
h3.ctl { font-family: “FreeSans”; font-size: 14pt; font-weight: demi-bold }
h2 { margin-top: 0.14in; margin-bottom: 0.08in; background: transparent; page-break-after: avoid }
h2.western { font-family: “Fira Sans”, sans-serif; font-size: 13pt; font-style: normal; font-weight: bold }
h2.cjk { font-family: “DejaVu Sans”; font-size: 18pt; font-weight: bold }
h2.ctl { font-family: “FreeSans”; font-size: 18pt; font-weight: demi-bold }
p.sdfootnote-western { margin-left: 0.24in; text-indent: -0.24in; margin-bottom: 0in; direction: inherit; font-family: “Fira Sans”, sans-serif; font-size: 10pt; line-height: 100%; text-align: justify; background: transparent; page-break-before: auto }
p.sdfootnote-cjk { margin-left: 0.24in; text-indent: -0.24in; margin-bottom: 0in; direction: inherit; font-size: 10pt; line-height: 100%; text-align: justify; background: transparent; page-break-before: auto }
p.sdfootnote-ctl { margin-left: 0.24in; text-indent: -0.24in; margin-bottom: 0in; direction: inherit; font-size: 10pt; line-height: 100%; text-align: justify; background: transparent; page-break-before: auto }
blockquote { margin-left: 0.39in; margin-right: 0.39in; direction: inherit; text-align: justify; background: transparent; page-break-before: auto }
blockquote.western { font-family: “Fira Sans”, sans-serif; font-size: 11pt }
blockquote.cjk { font-size: 10pt }
h1 { margin-bottom: 0.08in; background: transparent; page-break-after: avoid }
h1.western { font-family: “Liberation Serif”, serif; font-size: 24pt; font-weight: bold }
h1.cjk { font-family: “DejaVu Sans”; font-size: 24pt; font-weight: bold }
h1.ctl { font-family: “Noto Sans Devanagari”; font-size: 24pt; font-weight: bold }
p { margin-bottom: 0.1in; direction: inherit; line-height: 105%; text-align: justify; background: transparent; page-break-before: auto }
p.western { font-family: “Fira Sans”, sans-serif; font-size: 11pt }
p.cjk { font-size: 10pt }
strong { font-weight: bold }
a:link { color: #000080; so-language: zxx; text-decoration: underline }
em { font-style: italic }
a.sdfootnoteanc { font-size: 57% }

από το Agitations¹

το κείμενο σε pdf

Αυτό που ακολουθεί είναι μια προσπάθεια να συγκεντρώσουμε σε μια σειρά τριών άρθρων όλα τα βασικά σημεία της μαρξικής κριτικής της πολιτικής οικονομίας. Για να το κάνουμε αυτό, θα ακολουθήσουμε τη σειρά έκθεσης που επέλεξε ο Μαρξ στους τρεις τόμους του Κεφαλαίου. Στο έργο αυτό [το Κεφάλαιο], η έκθεση των εννοιών βασίζεται σε μια μέθοδο που συνίσταται στο πέρασμα από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Η ιδέα είναι όντως, για τον συγγραφέα του Κεφαλαίου, να ξεκινήσει από τον υψηλότερο βαθμό θεωρητικής αφαίρεσης προκειμένου να φτάσει ένα συγκεκριμένο επίπεδο σκέψης που να είναι όσο το δυνατόν πιο κοντά στο πραγματικό συγκεκριμένο. Το ζήτημα θα είναι, λοιπόν, όπως θα δούμε, να ξεκινήσουμε από τις “κυτταρικές”² οικονομικές μορφές του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και να φτάσουμε, τελικά, σε μια κατανόηση του κεφαλαίου ως κοινωνικής πραγματικότητας, κατακερματισμένης σε διάφορους κλάδους παραγωγής και ωθούμενης ταυτόχρονα από τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους καπιταλιστές και την πάλη που μαίνεται ανάμεσα στους καπιταλιστές και τους προλετάριους.

Προτείνουμε εδώ να διακρίνουμε τρία επίπεδα ανάλυσης της έννοιας του κεφαλαίου. Καθένα από αυτά τα επίπεδα αναφέρεται σε διαφορετικούς βαθμούς αφαίρεσης:

• Η ανάλυση της μορφής-εμπόρευμα, της αξίας και του χρήματος

• Η ανάλυση του κεφαλαίου γενικά

• Η ανάλυση του κεφαλαίου που είναι κατακερματισμένο σε διάφορους παραγωγικούς κλάδους, εντός των οποίων οι μεμονωμένοι καπιταλιστές ανταγωνίζονται μεταξύ τους

Αυτά τα τρία επίπεδα ανάλυσης αντιστοιχούν στα τρία μέρη αυτής της σειράς.

Eπεισόδιο 1 : το εμπόρευμα

“Ο πλούτος των κοινωνιών, στις οποίες βασιλεύει ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, εμφανίζεται ως μια ‘γιγαντιαία συλλογή εμπορευμάτων’, της οποίας το μεμονωμένο εμπόρευμα είναι η στοιχειώδης μορφή”³.

Πρέπει, καταρχάς, να τονίσουμε τη σημασία αυτής της πρότασης που αποτελεί την εισαγωγή στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου Τόμου του Κεφαλαίου. Εδώ, ο Μαρξ μας πληροφορεί όντως για το αντικείμενο που θα πραγματευτεί στο σύνολο της έκθεσής του, δηλαδή τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Όλη η δυσκολία, στη συνέχεια, έγκειται στο γεγονός ότι η ενότητα 1 δεν πραγματεύεται ακόμα συγκεκριμένα την έννοια του κεφαλαίου. Αυτό που βρίσκουμε στην ενότητα είναι, όμως, μια ανάλυση της μορφής-εμπόρευμα και των εννοιών που σχετίζονται μ’ αυτήν: αφηρημένη εργασία/συγκεκριμένη εργασία, αξία χρήσης/αξία ανταλλαγής, αξιακή μορφή, η πόλωση εμπορεύματος-χρήματος, ο φετιχισμός του εμπορεύματος κλπ. Μια πρώτη ανάγνωση αυτού του κειμένου ίσως υπονοεί ότι πρόκειται απλά για ένα ζήτημα κοινωνικών μορφών που προηγούνται ιστορικά του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Επιπλέον, το γεγονός ότι το χρήμα και το εμπόρευμα υπήρχαν πολύ πριν αναπτυχθεί ο καπιταλισμός θα μπορούσε να υποστηρίξει μια τέτοια θέση. Αν και αυτή η θέση είναι ελκυστική πρέπει, ωστόσο, να θυμόμαστε ότι ο Μαρξ αναλύει τη μορφή-εμπόρευμα με σκοπό όχι να μελετήσει τις προ-καπιταλιστικές κοινωνίες αλλά να αναλύσει τα θεμελιώδη στοιχεία χωρίς τα οποία μια κατανόηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι αδύνατη. Συνεπώς, η πρώτη-πρώτη πρόταση του κεφαλαίου 1 είναι εκεί για να μας θυμίζει ότ,ι αν και η έννοια του κεφαλαίου δεν αναπτύσσεται ακόμα στην ενότητα 1, είναι αυτή που ήδη εμπλέκεται στην ανάλυση των εννοιών που συγκροτούν την μαρξική θεωρία της αξίας.

Από αυτή την σκοπιά, η ανάγνωσή μας του Κεφαλαίου αντιτίθεται σε όλες εκείνες που τείνουν να διαχωρίζουν τη θεωρία της αξίας που είναι παρούσα στην ενότητα 1 και τη θεωρία της υπεραξίας (συνεπώς και της εκμετάλλευσης) που παρουσιάζεται από την ενότητα 2 και μετά. Αντιτίθεται, εξίσου, και σε όλες τις προσπάθειες διαχωρισμού της θεωρίας της αξίας και της θεωρίας των τιμών της παραγωγής⁴.

Έχοντας κάνει αυτές τις προκαταρκτικές παρατηρήσεις, μπορούμε να περάσουμε στην ανάλυση των βασικών κατηγοριών του κεφαλαίου που μελετά ο Μαρξ στο κεφάλαιο 1.

Αξία χρήσης και αξία

Όπως υποδεικνύει και ο τίτλος του, το πρώτο κεφάλαιο του Κεφαλαίου αφιερώνεται στην ανάλυση του εμπορεύματος. Αρχικά, ο Μαρξ οδηγείται όντως να εξετάσει τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα προϊόντα της εργασίας από τη στιγμή που παίρνουν αυτή τη συγκεκριμένη μορφή [του εμπορεύματος].

Πρώτα απ’ όλα, βλέπουμε ότι ένα εμπόρευμα είναι ένα προϊόν που έχει μια συγκεκριμένη χρησιμότητα, η χρήση του οποίου, όμως, εξαρτάται από μια πράξη ανταλλαγής. Για να έχει κανείς πρόσβαση σε ένα εμπόρευμα πρέπει να ξοδέψει ένα συγκεκριμένο ποσό χρημάτων. Η χρησιμότητα, λοιπόν, του εμπορεύματος αναφέρεται στην αξία χρήσης του ενώ ο χαρακτήρας του ως προϊόντος, προορισμένου για ανταλλαγή, αναφέρεται στην ανταλλακτική του αξία. Τώρα, αφού έχουμε κάνει αυτή την παρατήρηση, απομένει να δούμε τίνος πράγματος έκφραση είναι η αξία ανταλλαγής. Από πού προέρχεται η αξία ανταλλαγής; Προέρχεται από μια απλή κοινωνική σύμβαση; Ή θα πρέπει να την αναζητήσουμε κάπου αλλού; Για να απαντήσει αυτό το ερώτημα, ο Μαρξ θα ξεκινήσει με την ακόλουθη ερώτηση: ποιο είναι το κοινό στοιχείο σε όλα τα εμπρορεύματα; Στην οποία απαντά λέγοντας ότι αυτό που έχουν ως κοινό όλα τα εμπορεύματα είναι ότι είναι καρπός της εργασίας και ότι είναι φορείς αξίας. Τα εμπορεύματα διακρίνονται από την πρακτική τους χρησιμότητα αλλά, από τη στιγμή που το παραβλέψουμε αυτό, αυτό που βλέπουμε είναι μόνο μια συλλογή αντικειμένων στα οποία έχει αντικειμενικοποιηθεί ένα συγκεκριμένο ποσό ανθρώπινης εργασίας. Αυτό το συμπέρασμα οδηγεί και σε ένα δεύτερο. Πραγματικά, αν αγνοήσουμε τη χρησιμότητα των εμπορευμάτων και πάρουμε υπόψιν μόνο αυτά που έχουν κοινά, τότε αγνοούμε επίσης και τη συγκεκριμένη φύση της εργασίας που περιέχεται σ’ αυτά, με άλλα λόγια οδηγούμαστε να αγνοήσουμε ότι αυτή η εργασία παράγει αξία χρήσης και να την θεωρήσουμε μόνο ως μια αδιαφοροποίητη δαπάνη ανθρώπινης ενέργειας. Μπορούμε, τότε, να μιλήσουμε εύλογα για μια αφηρημένη εργασία, της οποίας έκφραση είναι η αξία. Για τα εμπορεύματα μπορούμε, λοιπόν, να πούμε δυο πράγματα:

1. Είναι φορείς μιας αξίας χρήσης και μιας αξίας.

2. Η εργασία που περιέχεται σ’ αυτά παρουσιάζεται με δύο όψεις: είναι ταυτόχρονα μια συγκεκριμένη εργασία και μια αφηρημένη εργασία.
   

Αυτό το διάγραμμα μας επιτρέπει να δείξουμε ότι ο διπλός χαρακτήρας της εργασίας (συγκεκριμένη και αφηρημένη) αντιπροσωπεύεται στο εμπόρευμα από τις δύο πτυχές της αξίας χρήσης και της αξίας. Το εμπόρευμα μπορεί να κατανοηθεί, συνεπώς, ως η ενότητα δύο αντιτιθέμενων στοιχείων.

Μέγεθος της αξίας

Αν η αξία είναι το κοινό στοιχείο σε όλα τα εμπορεύματα, αυτή μπορεί να εμφανίζεται σε διάφορες αναλογίες. Τα εμπορεύματα δεν περιέχουν όλα την ίδια ποσότητα εργασίας, οπότε δεν έχουν και το ίδιο μέγεθος αξίας. Όλο το πρόβλημα είναι, συνεπώς, να ξέρουμε πώς μετριέται αυτό το μέγεθος. Όπως έχουμε δει, η αξία είναι η έκφραση της αφηρημένης εργασίας, κάτι που ισοδυναμεί με το να πούμε ότι η αφηρημένη εργασία είναι η ουσία της αξίας. Απομένει όμως να καθορίσουμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτής της αφηρημένης εργασίας. Πράγματι, αν πούμε ότι το μέγεθος της αξίας ενός εμπορεύματος καθορίζεται από την ποσότητα της εργασίας που αντικειμενικοποιείται σ’ αυτό, όλο το ζήτημα είναι το πώς μετράμε αυτή την ποσότητα [της αντικειμενικοποιημένης εργασίας]. Πρέπει, επομένως, να ξεκαθαριστούν δύο πράγματα: 1) η ποσότητα της εργασίας που περιέχεται σε ένα εμπόρευμα πρέπει να μετρηθεί με τον χρόνο, 2) ότι η εργασία που συνιστά το μέγεθος της αξίας των εμπορευμάτων πρέπει πάντα να είναι εργασία ίσης ποιότητας. Όντως, αν πούμε ότι το μέγεθος της αξίας ενός εμπορεύματος καθορίζεται από τον χρόνο εργασίας για την υλοποίησή του, χωρίς να προσδιορίζουμε ότι αυτή εργασία πρέπει να είναι, για κάθε εμπόρευμα, ίσης ποιότητας, τότε ίσως συμπεράνουμε ότι η αργή και αδέξια εργασία παράγει, στον ίδιο χρόνο, τόση αξία όση και η επιδέξια και εξειδικευμένη εργασία. Ο Μαρξ, λοιπόν, ξεκαθαρίζει ότι η εν λόγω εργασία για τη μέτρηση της αξίας πρέπει να είναι μια απλή εργασία. Με άλλα λόγια, μια δουλειά που αντιστοιχεί στον μέσο βαθμό δεξιότητας που αναμένεται από κάθε εργάτη σε μια δεδομένη στιγμή. Αν, λοιπόν, ένα εμπόρευμα φτιάχνεται από έναν επιδέξιο εργάτη, αυτό πρέπει να αντιστοιχεί σε έναν μεγαλύτερο αριθμό ωρών απλής εργασίας. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η “απλή εργασία” δεν αναφέρεται σε μια ανθρωπολογική αναλλοίωτη αλλά σε κάτι που αλλάζει ανάλογα με την χρονική περίοδο και την περιοχή. Για παράδειγμα. Αν στην εποχή του Μαρξ η πλειοψηφία των Ευρωπαίων προλεταρίων ήταν αναλφάβητοι, αυτό δεν συμβαίνει σήμερα. Έτσι, να ξέρει κανείς να διαβάζει σήμερα είναι, στα περισσότερα κέντρα συσσώρευσης του κεφαλαίου, ένα στοιχείο ενσωματωμένο στην κατηγορία της απλής εργασίας, ενώ παλιότερα ήταν ένα στοιχείο ειδικευμένης εργασίας.

Η μορφή-αξία⁵ και το αίνιγμα του χρήματος

Η ιδιαιτερότητα της ανάλυσης του εμπορεύματος που γίνεται στο κεφάλαιο 1 του Κεφαλαίου έγκειται σε μια διάκριση ανάμεσα στο περιεχόμενο και τη μορφή των κατηγοριών. Ο Μαρξ επέμενε όντως στη αναγκαιότητα του διαχωρισμού της ανάλυσης για την ουσία της αξίας από την ανάλυση για τη μορφή της. Μετά τη μελέτη, λοιπόν, των κατηγοριών της αφηρημένης εργασίας και του μεγέθους της αξίας, υπάρχει μια μακροσκελής έκθεση στην οποία ο Μαρξ επιδιώκει να δείξει γιατί η αξία του εμπορεύματος παίρνει πάντα αυτή την κονωνική μορφή που είναι το χρήμα. Η πρόκληση για τον Μαρξ είναι, λοιπόν, να λύσει αυτό που αποκαλεί “το αίνιγμα του χρήματος”. Προς τούτο, θα προχωρήσει σε μια εκτενή επίδειξη παρόμοια με έναν παραγωγικό [deductive] συλλογισμό που προχωρά σε τέσσερα στάδια, τα οποία αντιστοιχούν στις τέσσερις μορφές της αξίας:

1. Απλή μορφή της αξίας (Μορφή I)

2. Αναπτυγμένη μορφή της αξίας (Μορφή II)

3. Γενική μορφή της αξίας (Μορφή III)

4. Μορφή-χρήμα (Μορφή IV)

Απλή αξιακή μορφή (Μορφή I)

Αρχικά, ο Μαρξ ξεκινά με μια απλή σχέση αξίας ανάμεσα σε δύο εμπορεύματα:

20 πήχεις καραβόπανο = 1 πανωφόρι

Μ’ αυτή την εξίσωση, ο Μαρξ ξεκαθαρίζει ότι πρέπει να γίνει κατανοητό πως η ανταλλακτική αξία των 20 πήχεων καραβόπανου εκφράζεται στον ρουχισμό. Πράγματι, ένα εμπόρευμα δεν μπορεί ποτέ να εκφράσει το ίδιο την ανταλλακτική του αξία, πρέπει πάντα να αναφέρεται, να σχετίζεται με κάτι άλλο⁶. Εδώ, ο ρουχισμός παίζει τον ρόλο της έκφρασης της αξίας των είκοσι πήχεων του καραβόπανου. Μ’ αυτή την έννοια, το πανωφόρι συνιστά την “ισοδύναμη αξιακή μορφή” και οι 20 πήχεις καραβόπανου τον ρόλο της “σχετικής αξιακής μορφής” (αυτοί οι κάπως πολύπλοκοι τύποι σημαίνουν απλά ότι η ανταλλακτική αξία των 20 πήχεων καραβόπανου είναι ισοδύναμη με ένα πανωφόρι ή, πάλι, ότι το πανωφόρι είναι η έκφραση της αξίας 20 πήχεων καραβόπανου).

Αυτή η πρώτη μορφή αξίας είναι ακόμα προβληματική γιατί παίρνει υπόψιν μόνο δυο εμπορεύματα ενώ η γενίκευση των ανταλλαγών στην αγορά είναι δυνατή μόνο αν όλα τα εμπορεύματα σχετίζονται μεταξύ τους. Η αξία πρέπει λοιπόν να πάρει μια πιο αναπτυγμένη μορφή.

Αναπτυγμένη αξιακή μορφή (Μορφή II)

Με την αναπτυγμένη αξιακή μορφή, οι 20 πήχεις καραβόπανου δεν εκφράζουν πλέον την αξία τους σε σχέση με ένα μοναδικό εμπόρευμα αλλά ως προς την ολότητα των εμπορευμάτων που παράγει η κοινωνία. Βρισκόμαστε, έτσι, μπροστά σε μια πληθώρα εκφράσεων της αξίας:

20 πήχεις = 1 πανωφόρι ή = 10 λίβρες τσάι ή = 40 λίβρες καφέ ή 500 κιλά σιδήρου ή…, κλπ.

Εδώ, η ολότητα των εμπορευμάτων που παράγονται από την κοινωνία χρησιμεύουν ως μια έκφραση της ανταλλακτικής αξίας 20 πήχεων καραβόπανου. Το πρόβλημα είναι η απουσία ενιαιότητας στην έκφραση αυτή. Αυτό που λείπει είναι, στην πραγματικότητα, μια ενιαία μορφή, μια μοναδική “εξαιρετική” μορφή, ως προς την οποία να εκφράζουν την αξίας τους όλα τα εμπορεύματα.

Γενική αξιακή μορφή (Μορφή III)

Η ενότητα της μορφής-ισοδύναμο είναι λοιπόν δυνατή αν σχετίσουμε όλα τα εμπορεύματα με ένα. Στην προηγούμενη μορφή (Μορφή ΙΙ) η ανταλλακτική αξία των 20 πήχεων υφάσματος εκφράστηκε ως προς όλα τα άλλα εμπορεύματα. Εδώ έχουμε το αντίστροφο. Με την γενική αξιακή μορφή (Μορφή ΙΙΙ), όλα τα εμπορεύματα εκφράζουν την αξία τους ως προς ένα. Η Μορφή ΙΙΙ είναι, λοιπόν, η αντιστροφή της μορφής ΙΙ. Οι 20 πήχεις του καραβόπανου γίνονται το γενικό ισοδύναμο.Μέχρι τότε, ο Μαρξ επέλεγε εντελώς τυχαία εμπορεύματα για να απεικονίσει τη συλλογιστική του. Ότι 20 πήχεις καραβόπανου θα χρησιμεύσουν ως ένα γενικό ισοδύναμο, με άλλα λόγια ως ένα καθολικό μέσο ανταλλαγής, αυτό είναι πράγματι απίθανο. Από δω και πέρα, το πρόβλημα που τίθεται είναι να γνωρίζουμε ποιο εμπόρευμα είναι το πιο κατάλληλο να λειτουργήσει ως ένα γενικό ισοδύναμο. Το ερώτημα δεν είναι άλλο από αυτό του εμπορεύματος που είναι πιθανότερο να παίξει τον ρόλο του χρήματος.

Μορφή-χρήμα (Μορφή IV)

Για να κάνουμε ένα εμπόρευμα να παίξει τον ρόλο του χρήματος σημαίνει να το αποκλείσουμε από τον κόσμο των εμπορευμάτων. Πραγματικά, δεν πρόκειται πλέον να το χρησιμοποιήσουμε για τη συνηθισμένη του χρήση αλλά να του αποδώσουμε μια εντελώς καινούρια κοινωνική χρηστικότητα. Η επιλογή αυτού του εμπορεύματος καθορίζεται, επομένως, από διάφορα κριτήρια, μεταξύ άλλων η αφθονία του και η δυνατότητα διαίρεσης και μεταφοράς του. Ιστορικά, τα εμπορεύματα που έχουν παίξει αυτόν τον ρόλο ισοδύναμου είναι πρωτίστως πολύτιμα μέταλλα, όπως ο χρυσός και το ασήμι. Με την μετάβαση στη μορφή-χρήμα, βρισκόμαστε με τις ακόλουθες εκφράσεις της αξίας:

Αυτό που αλλάζει, λοιπόν, σε σύγκριση με τη Μορφή ΙΙΙ είναι μόνο το γεγονός ότι η μορφή-ισοδύναμο είναι το αντικείμενο μιας συνειδητής επιλογής από την κοινωνία. Αυτή η επιλογή ρυθμίζεται σύμφωνα με πρακτικά κριτήρια και αποφασίζεται από ένα σώμα εξουσίας: ένα Κράτος.

Αυτό που συμβαίνει με την μορφή-χρήμα μπορεί να συνοψιστεί με το ακόλουθο σχήμα:

Οι αναλύσεις του Μαρξ που αναπαράγουμε εδώ, φέρνουν τους σύγχρονους αναγνώστες αντιμέτωπους με ένα μείζον πρόβλημα, αυτό της ισχύος αυτών των συμπερασμάτων μετά το τέλος της εποχής του “κανόνα του χρυσού”. Στην πραγματικότητα, η αντίληψη του Μαρξ υποθέτει ότι το χρήμα είναι ένα εμπόρευμα που έχει ανυψωθεί στη θέση του γενικού ισοδύναμου. Μόνο που, μετά το τέλος της δεκαετίας του 1970, ο χρυσός δεν εξυπηρετεί πλεόν ως ένα γενικό ισοδύναμο, αφού κανένα νόμισμα δεν δεικτοδοτείται σε σχέση μ’ αυτόν ούτε οποιοδήποτε άλλο εμπόρευμα. Αν μια τέτοια κατάσταση αμφισβητεί την κατηγορία του χρήματος ως εμπορεύματος, δεν ακυρώνει, παρ’ όλα αυτά, συνολικά τις προθέσεις του Μαρξ. Πραγματικά, είτε το χρήμα είναι ένα εμπόρευμα είτε όχι, λειτουργεί πάντα με τον ίδιο τρόπο⁷.

Ο φετιχισμός του εμπορεύματος

Κατά την άποψή μας, το πλεονέκτημα της μαρξικής θεωρίας της αξίας τόσο σε σύγκριση με τις κλασσικές θεωρίες της αξίας της εργασίας όσο και με τις νεοκλασσικές θεωρίες, είναι ότι βασίζεται στην ιδέα ότι οι κοινωνικοί “φορείς” ωθούνται από διαδικασίες που εκτυλίσσονται πίσω από την πλάτη τους. Στην εμπορευματική ανταλλαγή, η ισοδυναμία της εργασίας είναι κάτι που διαφεύγει της συνείδησης των υποκειμένων. Έτσι το γεγονός ότι η αξία είναι η έκφραση της αφηρημένης εργασίας δεν είναι μια αλήθεια αποδεκτή από τους κοινωνικούς παράγοντες, είναι, αντίθετα, μια θεωρητική ανακάλυψη. Για τον Μαρξ, η αναπαραγωγή της καπιταλιστικής κοινωνικής σχέσης δεν περιορίζεται από την επίγνωση που έχουν γι’ αυτήν οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές. Πράγματι, το κεφάλαιο, ως μια εμπορευματική σχέση, χαρακτηρίζεται από την απομόνωση των ατομικών παραγωγών. Η εργασία δεν είναι ποτέ άμεσα κοινωνική, είναι ιδιωτική εργασία που γίνεται κοινωνική μόνο από τη στιγμή που πουλιέται. Μ’ αυτή την έννοια, η αγορά είναι ο θεσμός που επικυρώνει ή όχι τον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας. Κανένας παραγωγός δεν ξέρει εκ των προτέρων αν αυτό που πρόκειται να παράγει θα καλύψει μια κοινωνική ανάγκη. Σ’ αυτό το στάδιο ανάλυσης, η έλλειψη συνείδησης προσφέρει στον Μαρξ μια εξήγηση για την μεταφορά κεφαλαίου από τον ένα παραγωγικό κλάδο στον άλλο⁸. Αν τα εμπορεύματα που παράγονται από έναν καπιταλιστή δεν καλύπτουν μια κοινωνική ανάγκη, τότε η αξία τους δεν μπορεί να πραγματωθεί, συνεπώς ο καπιταλιστικής οδηγείται να την επαναμετατρέψει [την αξία] μεταφέροντας το κεφάλαιό του σε άλλους κλάδους της παραγωγής με την ελπίδα ότι τα καινούρια εμπορεύματα που θα βάλει σε πώληση θα καλύψουν μια κοινωνική ανάγκη.

Μέχρι τώρα, μπορούμε να δούμε ότι οι κινήσεις του κεφαλαίου ωθούνται από δυνάμεις ξένες προς τη βούληση των υποκειμένων. Οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων εμφανίζονται τότε ως σχέσεις μεταξύ πραγμάτων⁹. Μ’ αυτή την έννοια, είναι εύλογο να μιλήσουμε για μια πραγμοποίηση των παραγωγικών σχέσεων. Πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι για τον Μαρξ αυτή η “εμφάνιση” δεν συνιστά μια υποκειμενική ψευδαίσθηση που μια ορθή θεωρία θα πρέπει να επιδιώξει να αποκαλύψει. Πράγματι, μιας και έχει πραγματικά αποτελέσματα πάνω στη δραστηριότητα των υποκειμένων, αυτή η ψευδαίσθηση είναι αντικειμενική. Τα προϊόντα της εργασίας, παίρνοντας τη μορφή των εμπορευμάτων, ασκούν κοινωνική εξουσία πάνω στους ανθρώπους. Για να περιγράψει αυτή την εξουσία, ο Μαρξ μιλά για τον φετιχιστικό χαρακτήρα του εμπορεύματος. Τα εμπορεύματα διατηρούν σχέσεις που είναι πέρα από τον έλεγχο των ανθρώπων. Μ’ αυτή την έννοια, πρέπει να ειπωθεί ότι η μαρξική θεωρία του φετιχισμού του εμπορεύματος περιγράφει πολλά περισσότερα από την παρουσία ενός μυστηριώδους πέπλου, αποκαλύπτει, όντως, μια πραγματική δύναμη υποδούλωσης, από τη στιγμή που τα προϊόντα της εργασίας παίρνουν την μορφή εμπορευμάτων.

Αυτό το διάγραμμα δείχνει ότι στον καπιταλισμό, τα προϊόντα της εργασίας παράγονται από τους απομονωμένους παραγωγούς. Η ατομική εργασία γίνεται κοινωνική μόνο όταν πουλιέται στην αγορά ως εμπόρευμα. Αν τα εμπορεύματα δεν πουληθούν, τότε καμμιά αξία δεν πραγματώνεται, υπάρχει καταστροφή κεφαλαίου και οι καπιταλιστές θα πρέπει να στραφούν σε άλλους κλάδους της παραγωγής ώστε να μην καταστραφούν. Στον καπιταλισμό, η συμπεριφορά των ατόμων (τόσο των καπιταλιστών όσο και των προλετάριων) καθοδηγείται από αντικειμενικές δυνάμεις που κυριαρχούν πάνω τους, και αυτός είναι ο λόγος που μιλάμε για πραγμοποίηση των κοινωνικών σχέσεων.