Υλικά για μια επαναστατική θεωρία του Κράτους

των Asar Haider και Salar Mohandesi¹

“Πιστεύω ότι η θέση του Κράτους στην τρέχουσα σκέψη της Αριστεράς είναι πολύ προβληματική”, έγραψε ο Stuart Hall το 1984, εν μέσω του πολέμου της Μάργκαρετ Θάτσερ εναντίον του “εσωτερικού εχθρού”. Σκεφτόταν την κληρονομιά της μεταπολεμικής περιόδου, που είδε την επέκταση των δημοσίων υπηρεσιών μέσα στο πλαίσιο μιας τεράστιας επέκτασης της παρέμβασης του κράτους στην κοινωνική ζωή. Η επακόλουθη κρίση και αναδιόρθρωση του παγκόσμιου καπιταλισμού χαρακτηριζόταν από την στρατηγική της χρήσης της αστυνόμευσης και της καταστολής, για να μην αναφέρουμε την παγκόσμια πολεμκή ισχύ – κράτος πολέμου παράλληλα με το κράτος πρόνοιας [πόλεμος παράλληλα με ευημερία²]. Η περιγραφή από τον Hall του ιδεολογικού διλήμματος που αντιμετώπιζε η Αριστερά θα μπορούσε, με μια ελάσσονα επικαιροποίηση της ορολογίας, να έχει γραφτεί στις σημερινές ΗΠΑ:

Από την μια, όχι μόνο υπερασπιζόμαστε την προνοιακή πλευρά του κράτους, πιστεύουμε ότι θα έπρεπε κι όλας να επεκταθεί μαζικά. Και όμως, από την άλλη, νιώθουμε ότι υπάρχει κάτι βαθιά αντικοινωνικό στο πώς λειτουργεί αυτό το κράτος πρόνοιας. Ξέρουμε, πραγματικά, ότι το υφίστανται μάζες απλών ανθρώπων, την ίδια στιγμή που επωφελούνται απ’ αυτό, σαν μια παρεμβατική, διευθυντική, γραφειοκρατική δύναμη στις ζωές τους. Παρ’ όλα αυτά, αν ακολουθήσουμε πολύ μακριά αυτόν τον συγκεκριμένο δρόμο, ποιους άλλους θα βρούμε να μας κρατούν συντροφιά στη διαδρομή; Μα φυσικά τους Θατσερικούς, τη νέα Δεξιά, τους “ένθερμους ευαγγελιστές” της ελεύθερης αγοράς, που φαίνεται (δεν το φωνάζουν και πολύ δυνατά) να λένε περίπου παρόμοια πράγματα για το κράτος. Μόνο που είναι απασχολημένοι να δημιουργούν κεφάλαιο εναντίον μας σε αυτό ακριβώς το σημείο, χρησιμοποιώντας την διάχυτη λαϊκή δυσαρέσκεια για τους τρόπους που τα προνοιακά μέρη του κράτους λειτουργούν ως καύσιμο για μια αντι-αριστερή, τύπου “μειώστε³ το κράτος”, εκστρατεία. Και ποια είναι η δική μας άποψη στο θέμα αυτό – για να είμαστε ειλικρινείς; Είμαστε υπέρ της “μείωσης του κράτους” – συμπεριλαμβανομένου του κράτους πρόνοιας; Είμαστε υπέρ ή κατά της διαχείρισης ολόκληρης της κοινωνίας από το κράτος; Δεν είναι η πρώτη φορά που ο Θατσερισμός αιφνιδιάζει⁴ κι εδώ την Αριστερά – πηδώντας από την μια αβέβαιη θέση στην άλλη, αβέβαιη για το έδαφος⁵.

Σήμερα είμαστε αντιμέτωποι με μια ακόμα πιο δραστική επέκταση της κρατικής εξουσίας. Ακόμα και τα κυρίαρχα ΜΜΕ καταγράφουν με τρόμο τις νέες τεχνολογίες παρακολούθησης και την αυξανόμενη σύνθεση συγχώνευση στρατιωτικού και αστυνομικού ελέγχου, παράλληλα με την συνεχή αύξηση στο εσωτερικό των φυλακών και της οχύρωσης της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας.

Η υπερτροφία όμως των κατασταλτικών διαστάσεων του κράτους βρίσκει το ταίριασμά της σε έναν ακρωτηριασμό των προνοιακών του λειτουργιών. Η νεοφιλελεύθερη αναδιόρθρωση, που ξεκίνησε την δεκαετία του 1970, προσλαμβάνεται λοιπόν από ένα μεγάλο κομμάτι της Αριστεράς ως μια απώλεια των “αγγελικών” αποτελεσμάτων του κράτους, όλων όσων αναδύθηκαν από τη ρύθμιση της οικονομίας και την εμπέδωση των αγορών. Το κράτος που παρακολουθούμε μελαγχολικά⁶ στην εποχή της λιτότητας έχει να κάνει τόσο με τους δασκάλους και τους ταχυδρομικούς όσο και με τους μπάτσους και τις φυλακές. “Απροετοίμαστοι”, όπως περιέγραψε και ο Hall, αναρωτιόμαστε αν δεν ήταν καλλίτερα να είχαμε πάρει αποστάσεις από το Tea Party, ακόμα και τους υπέρμαχους της λιτότητας από το Δημοκρατικό Κόμμα ή την ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, υπερασπιζόμενοι τις μεγάλες κυβερνήσεις από τις μεγάλες επιχειρήσεις. Δεν μπορούμε να βρούμε την διέξοδο από αυτή την δύσκολη θέση: να πολεμάμε μερικές πλευρές του κράτους – την αστυνομική βία, το ρατσιστικό δικαστικό σύστημα, έναν μηχανισμό επιτήρησης πέρα από τα πιο άγρια όνειρα του J. Edgar Hoover – ενώ από την άλλη κάνουμε τα πάντα για να διατηρήσουμε άλλες – ένα αποτυχημένο σύστημα δημόσιας εκπαίδευσης, τα βαλλόμενα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας, τις καταρρέουσες υποδομές. Εν τω μεταξύ, μια από τις πιο πολύτιμες αρχές της κληρονομιάς μας – όχι η μεταρρύθμιση, όχι η διείσδυση, αλλά η κατάργηση του κράτους – κινδυνεύει να εγκαταλειφθεί λόγω των σλόγκαν ενός ανήσυχου περιθωρίου του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος.

Δυστυχώς, αυτές οι σχηματοποιήσεις έχουν γίνει επίσης ένα εμπόδιο στην διαύγεια σχετικά με τον σύγχρονο καπιταλισμό. Εντελώς συγκαλυμμένος είναι ο ρόλος του κράτους στην διαχείριση του κράτους που ακολούθησε την μεταπολεμική άνθιση, και ο χαρακτήρας του νεοφιλελευθερισμού ως ενός καθόλα καθοδηγούμενου-από-το-κράτος σχεδίου – στο οποίο ο θεσμικός συντονισμός των αγορών και η διείσδυση της οικονομίας στην καθημερινή ζωή, και τα δυο μέρος της κληρονομιάς του New Deal, επεκτάθηκαν θεμελιωδώς και συναρθρώθηκαν σε μια ανοιχτή επίθεση στην εργασία⁷.

Η βάρβαρη πραγματικότητα του νεοφιλελεύθερου κράτους, άφθονα εκτεθιμένη κατά την οικονομική ιστορία, μπορεί να τεκμηριωθεί τόσο στα δόγματα των θεωρητικών του – ένα είδος ενότητα της νεοφιλελεύθερης θεωρίας και πρακτικής που περιγράφεται εύγλωττα στις επισκέψεις θαυμασμού του Friedrich Hayek στην Χιλή του Πινοσέτ. Όπως θα αναγνώριζαν τόσο ο Ralph Miliband όσο και ο Νίκος Πουλαντζάς, σε μια στιγμή της υποτιμημένης σύγκλισης που είχε αναπτυχθεί μεταξύ τους, ακριβώς τη στιγμή που η περίφημη αντιπαράθεσή τους έφτανε σε μια βιτριολική κορύφωση, η ήττα του Σαλβαδόρ Αλλιέντε είχε ήδη εγείρει το στρατηγικό ζήτημα του κράτους – το ερώτημα της κοινοβουλευτικής δράσης, η πολιτική αφοσίωση και πίστη των κρατικών υπαλλήλων, η σοσιαλιστική χρήση του εργαλείου του κράτους, η σχέση της μεταρρύθμισης του κράτους με τα λαϊκά κινήματα, και η κίνδυνος που έθετε η βία της Δεξιάς⁸. Το πρόβλημα του κράτους ήταν στο ίδιο το κέντρο τόσο της ήττας της Αριστεράς όσο και της ανόδου του νεοφιλελευθερισμού.

Ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια έχουμε δει καίριες μετατοπίσεις στο πεδίο των πολιτικών πιθανοτήτων. Μετά από μια μακρά περίοδο παρακμής, ένας νέος κύκλος αγώνων φαίνεται να έχει ανοίξει, που σημαδεύεται από μια έξαρση των ριζοσπαστικών κινημάτων που στέκονται ενάντια στο κράτος. Παγκόσμιες κινητοποιήσεις ενάντια στους καταπιεστικούς νόμους για τη μετανάστευση, την αστυνομική βία και τη λιτότητα, θέτουν ευθέως το ζήτημα του κράτους στο τραπέζι. Έτσι κι αλλιώς, οι αγώνες για καθαρό νερό, ενάντια στη ρατσιστική αστυνομία, και σχετικά με το μέλλον των δημοσίων σχολείων θίγουν όλοι ζητήματα του κράτους. Παράλληλα, όμως, με τα κινήματα αυτά υπάρχει επίσης μια εντυπωσιακή αναζωογόνηση των σοσιαλιστικών εκλογικών κομμάτων και προγραμμάτων – από τον ΣΥ.ΡΙΖ.Α⁹ στην Ελλάδα, το Ποδέμος στην Ισπανία, η Kshama Sawant¹⁰ στο Σηάτλ – καθώς και μεγάλος ενθουσιασμός για τον δημοτικό¹¹ σοσιαλισμό, τα λαϊκά δημοψηφίσματα ακόμα και προοπτικές για ένα μελλοντικό τρίτο κόμμα.

Αλλά η σχέση ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο διαφορετικές πολιτικές προσεγγίσεις είναι αβέβαιη. Μια πλευρά της Αριστεράς ελπίζει να συμμετέχει στο κράτος – για να προωθήσει βελτιωτικές μεταρρυθμίσεις, να αποκαταστήσει τις μορφές δημοσίων δαπανών που χαρακτήριζαν το, σήμερα, ακρωτηριασμενο κράτος πρόνοιας, να πιέσουν τους εκλεγμένους αξιωματούχους και να τους ωθήσουν προς τα αριστερά ή για να εκλεγούν οι ίδιοι στο κοινοβούλιο ή την τοπική κυβέρνηση. Στο αντίθετο άκρο είναι αυτοί που απορρίπτουν κατηγορηματικά το πεδίο των εκλογών, εντοπίζοντας ως πρωταρχική γραμμή πάλης τη σύγκρουση με την αστυνομία. Ενώ τα πιο μαχητικά στοιχεία αποκηρύσσουν όσους επιδιώκουν να δουλέψουν εντός του κράτους ως συνεργάτες του, στηλιτεύοντας οποιαδήποτε τέτοια συμμετοχή ως μια ασυγχώρητη συνθηκολόγηση με την λογική του, οι πραγματιστές επιμένουν ότι οι συγκρουσιακές πολιτικές μόνο ζημιώνουν το κίνημα, και δαιμονοποιούν τους πεισματάρηδες συντρόφους τους με όρους χειρότερους, μερικές φορές, από αυτούς που θα ακούσει κανείς από τη Δεξιά. Στο παρελθόν, σοσιαλιστικά κινήματα προσπαθούσαν να συναρθρώσουν αυτές τις προσεγγίσεις στο κράτος σε ένα συνεκτικό μέτωπο·σήμερα, όμως, η απόσταση μεταξύ τους είναι μεγαλύτερη από ποτέ.

Αυτό που απαιτεί η κατάστασή μας είναι ένας στρατηγικός αναστοχασμός του κράτους. Η ανανεωμένη δύναμη των εκλογικών αγώνων από την μια, και των μαχητικών κινητοποιήσεων, από την άλλη, σχηματίζουν ένα ζωντανό τοπίο δράσης, μια ιλλιγιώδη “ποικιλομορφία τακτικών”. Πολύ συχνά, όμως, οι διανοούμενοι, για να θεωρητικοποιήσουν αυτούς τους αγώνες, χρησιμοποιούν μια γλώσσα που παραμένει εγκλωβισμένη σε παρωχημένες οργανωτικές παραδόσεις και εξακολουθούν να πολεμούν τις βεντέτες μιας προηγούμενης γενιάς – εναντίον του αναρχισμού, εναντίον του Λενινισμού, εναντίον του Ευρωκομμουνισμού. Είναι στιγμή να σταματήσουμε να τρέχουμε πίσω από φαντάσματα. Μια ανανεωμένη θεωρία του κράτους, το είδος της θεωρίας που μπορεί να μας βοηθήσει να ξεπεράσουμε τις πολιτικές αμφισημίες και ασάφειες του παρόντος, θα αναδυθεί από έναν χώρο αντιπαράθεσης/συνάντησης, από την σύγκλιση προοπτικών που καθορίζονται από διαφορετικά σύνολά αγώνων σε διαφορετικές εποχές και μέρη. Το παρόν τεύχος του Viewpoint επιδιώκει να είναι μια συνεισφορά στον ξαναχτίσιμο μιας τέτοιας θεωρίας. Δεν έχουμε να προτείνουμε κάποια “γραμμή”· αντίθετα στοιχηματίζουμε ότι είναι ακριβώς μέσα από τέτοιους αναπάντεχους συνδυασμούς και αντιπαραθέσεις που ένα σύνολο ιστορικά κατάλληλων στρατηγικών μπορεί να αρχίσει να αναδύεται.