Παγκοσμιοποίηση και προλεταριάτο (Μέρος 2) – πώς το χρέος και οι νόμοι εγγυώνται τους χαμηλούς μισθούς;

από το Agitations¹,²

το κείμενο σε pdf

Είδαμε στο 1ο μέρος ότι στις δεκαετίες του 1980 και 1990 οι καπιταλιστές ενσωμάτωσαν στην αλυσίδα συσσώρευσής τους μάζες εργατών και εργατριών από τον Τρίτο Κόσμο. Θα δούμε τώρα πώς η παγκοσμιοποίηση δομείται με την χρέωση των φτωχών χωρών και την παρεμπόδιση της κυκλοφορίας των προλετάριων ώστε να δημιουργούνται ζώνες άθλια πληρωνόμενης εντατικής εργασίας.

Το τέλος του παλιού συμβιβασμού ανάμεσα στις τάξεις

Αυτό που συνέβαινε στις βιομηχανοποιημένες χώρες πριν την παγκοσμιοποίηση ήταν ο φορντισμός. Ο φορντισμός είναι τόσο ένα μοντέλο για την οργάνωση της παραγωγής όσο και ένας κοινωνικός συμβιβασμός. Εμφανίζεται στις Ηνωμένες Πολιτείες στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και εξαφανίζεται με την αναδιάρθρωση-παγκοσμιοποίηση που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1980. Ο φορντισμός είναι η εδραίωση μιας γραμμής συναρμολόγησης που χρησιμοποιεί πολλές μηχανές μαζί με μια απο-εξειδίκευση και έναν αυξημένο καταμερισμό της εργασίας, που καθιστά εφικτή μια τεράστια παραγωγή με πολύ χαμηλό κόστος.Έτσι, πολλά προϊόντα που κατασκευάζονται από τους προλετάριους είναι τώρα προσβάσιμα σ’ αυτούς (σπίτια, αυτοκίνητα κλπ.).

Ο φορντικός συμβιβασμός (συμβιβασμός, όπως καταλαβαίνουμε, ανάμεσα στους εργάτες/εργάτριες και τους καπιταλιστές) είναι λοιπόν μια σχετική ισοδυναμία ανάμεσα σ’ αυτό που παράγεται και σ’ αυτό που κατανώνεται από το προλεταριάτο για την αναπαραγωγή της εργατικής του δύναμης³. Δεν μπορούμε να μπούμε εδώ στις λεπτομέρειες της κρίσης του φορντισμού, απλά ας θυμόμαστε ότι η κρίση της δεκαετίας του 1970 κατέστησε αυτό το μοντέλο ξεπερασμένο. Και η παγκοσμιοποίηση κατέστησε την ισοδυναμία, που αναφέραμε παραπάνω, εντελώς παρωχημένη για το κεφάλαιο.

Έτσι, μαζί με την κρίση του φορντισμού, οι καπιταλιστές μετέφεραν ένα μέρος των βιομηχανιών του κέντρου (Ευρώπη, ΗΠΑ, Ιαπωνία) προς την περιφέρεια (ιδιαίτερα την Ασία). Αλλά ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης δεν είναι σε καμμιά περίπτωση ένα φυσικό φαινόμενο: είναι καρπός μιας ασύμμετρης δόμησης ανάμεσα στις χώρες του κέντρου και της χώρες της περιφέρειας μέσω του…χρέους.

Κρατικό χρέος και χαμηλοί μισθοί

Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, οι Δυτικές τράπεζες, τονωμένες από το χρήμα του πετρελαίου, αύξησαν τον δανεισμό προς τις αναπτυσσόμενες χώρες. Πολλές φτωχές χώρες δανείστηκαν για να αγοράσουν μηχανικό εξοπλισμό απαραίτητο για την εκβιομηχάνισή τους. Οι χώρες αυτές θέλουν να πετύχουν μια ισχυρή εθνική παραγωγική ικανότητα ώστε να μην εξαρτώνται πλέον από τις εισαγωγές από τις πρώην αποικιακές δυνάμεις.

Αλλά έρχεται η κρίση του δεύτερου μισού της δεκαετίας του 1970 και, ιδού, το 1982 το Μεξικό γίνεται η πρώτη χώρα που ανακοινώνει ότι δεν είναι σε θέση να αποπληρώσει τα χρέη της.

Έτσι, στις αρχές της παγκοσμιοποίησης, ένα ιδιαίτερο στοιχείο είναι οι διαπραγματεύσεις για τη διαγραφή ενός μέρους του χρέους των χωρών του Τρίτου κόσμου. Αυτό είναι ένα από τα βασικά στοιχεία της αναδιάρθρωσης της καπιταλιστικής οικονομίας.

Πώς γίνεται αυτό;

Πράξη 1: Μια ομάδα ειδικών του ΔΝΤ (δηλαδή μια ομάδα υπερφιλελεύθερων οικονομολόγων) αποβιβάζονται σε μια χώρα. Κάνουν μια έκθεση που υποδεικνύει πόσο μέρος του χρέους μπορεί να παραγραφεί και, το πιο σημαντικό, τι πρέπει να γίνει ώστε να αποκατασταθεί η τοπική οικονομία.

Πράξη 2: Αυτές οι διαπραγματεύσεις είναι ανάμεσα στο ΔΝΤ, την Παγκόσμια Τράπεζα και το ενδιαφερόμενο κράτος. Συμφωνούν από κοινού για τις αναγκαίες οικονομικές μεταρρυθμίσεις. Αυτά είναι τα περιβόητα “Προγράμματα Δομικών Προσαρμογών”.

Πράξη 3: Οι κυβερνήσεις παίρνουν ακραία μέτρα λιτότητας σε βάρος των προλετάριων και των μικρών αγροτών. Σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική, θα χρειαστεί όλη η τεχνογνωσία των στρατιωτικών δικτατοριών στην αστυνόμευση για να καταπιεί ο λαός το “χάπι”.

Και ποιες είναι αυτές οι “δομικές προσαρμογές”;

Για να διαγραφούν τα χρέη τους, τα κράτη του Τρίτου κόσμου λεηλατούνται από το ΔΝΤ και την Παγκόσμια Τράπεζα, που είναι πλέον σε μια θέση ισχύος ώστε να επιβάλουν τις δομικές προσαρμογές. Αυτές είναι:

• Ιδιωτικοποίηση της οικονομίας: ιδιαίτερα με μέτρα απορρύθμισης της τιμής της εργατικής δύναμης και κατάργησης των συλλογικών συμβάσεων. Καθώς και με μειώσεις στα κοινωνικά επιδόματα.

• Η επιβολή και γενίκευση ενός υψηλού ΦΠΑ.

• Ευνόηση της εκβιομηχάνισης της γεωργίας μέσω της απαλλοτρίωσης των μικρών καλλιεργειών και της προαγωγής της εξαγωγής των αγροτικών προϊόντων.

• Εγκατάλειψη όλων των προστατευτικών μέτρων.

• Σε γενικές γραμμές, προαγωγή της εξαγωγής βασικών προϊόντων (κυρίως αγροτικών προϊόντων και ορυκτών πρώτων υλών) Η παραγωγή περιορίζεται σε έναν συγκεκριμένο αριθμό απλών προϊόντων που απαιτούν περισσότερο άμεση εργασία παρά μηχανές, σε αντίθεση με τις μεσαίες ή προχωρημένες βιομηχανίες.

• Για τον δημόσιο τομέα: μείωση του εργατικού δυναμικού, μείωση των μισθών, μείωση του κόστους εξοπλισμού, δραστική μείωση των προϋπολογισμών των κοινωνικών πολιτικών (υγεία, παιδεία, στέγαση…). Αυτό σημαίνει ότι το ΔΝΤ προήγαγε απλά και ξεκάθαρα το κλείσιμο από τα κράτη συγκεκριμένων σχολείων και νοσοκομείων!

• Ιδιωτικοποίηση των δημόσιων επιχειρήσεων.

Με άλλα λόγια, πρόκειται για το τέλος του σχεδίου ανάπτυξης των χωρών του Τρίτου κόσμου με βάση το μοντέλο των Δυτικών χωρών. Με άλλα λόγια, της δημιουργίας ενός συστήματος συσσώρευσης εθνικού και αυτόνομου κεφαλαίου, στο οποίο η παραγωγή θα καταναλωνόταν από τον τοπικό πληθυσμό⁴. Το τέλος του φορντισμού στη Δύση είναι επίσης και το τέλος του μοντέλου της εθνοκεντρικής, αυτοδύναμης ανάπτυξης για της αναπτυσσόμενες χώρες⁵. Υπό την πίεση του χρέους οι αναπτυσσόμενες χώρες πρέπει να εγκαταλείψουν την εκβιομηχάνιση και την ανάπτυξη μηχανικού εξοπλισμού. Η ανάπτυξη βασίζεται, τότε, στο εξαιρετικά χαμηλό κόστος της εργασίας⁶.

Ενώ ένας αριθμός των φτωχών χωρών είχε νικήσει πρόσφατα τον αποικιακό ζυγό και επιδίωκε να χειραφετηθεί από τον ιμπεριαλισμό μέσα από την εθνική απελευθέρωση, το χρέος πιέζει εκ νέου για την αναδιάρθρωσή του σύμφωνα με φιλελεύθερα πρότυπα.

Το χρέος υποχρεώνει τις περισσότερες χώρες να δεχτούν την απορρύθμιση των όρων πώλησης της εργατικής δύναμης εις βάρος των εργατών.

Έτσι, στον φάκελό της για “Τα εργαστήρια της εκμετάλλευσης” η Le Monde Diplomatique του Ιανουαρίου του 1997 έγραψε:

“Όταν οι χώρες του Νότου αναγκάζονται, από τους πλούσιες πιστωτές τους, να εξάγουν για να αποπληρώσουν τα χρέη τους, είναι δύσκολο να δούμε πώς θα μπορούσαν να απεμπολήσουν το μοναδικό συγκριτικό πλεονέκτημα που έχουν [δηλαδή το χαμηλό κόστος εργασίας]”⁷,⁸.

Αφού είναι το σταθερό κεφάλαιο (μηχανές, πρώτες ύλες) που ευθύνεται για το χρέος είναι, τότε, το μεταβλητό κεφάλαιο (οι μισθοί) που αναγκαστικά θα υποστεί την πίεση. Οι χώρες της περιφέρειας μπορούν να παράγουν κυρίως μέσω της απόσπασης απόλυτης υπεραξίας: αυτός που βασίζεται στο μεταβλητό κεφάλαιο αποτυγχάνει να εξοπλιστεί με σταθερό κεφάλαιο.

Αφού έχουμε δει τις συνέπειες του χρέους, ας δούμε και ένα άλλο κεντρικό μοχλό της παγκοσμιοποίησης: την απορρύθμιση της κινητικότητας⁹.

Το χρέος αλλά και ο νόμος εγγυώνται ότι οι μισθοί μειώνονται ακόμα περισσότερο

Όπως είδαμε πιο πριν, τα “προγράμματα δομικών προσαρμογών” επιβάλουν την ελεύθερη κίνηση του κεφαλαίου. Κεφάλαιο που προηγουμένως φορολογούνταν ή υπέκειτο σε ρυθμίσεις και περιορισμούς, τώρα, με την παγκοσμιοποίηση, κινείται ελεύθερα μεταξύ των παγκοσμίων ζωνών ελεύθερου εμπορίου. Όμως, αυτός ο φιλελευθερισμός υπάρχει μόνο για το κεφάλαιο: οι εργάτες δεν επωφελούνται από την ελεύθερη μετακίνηση αλλά, αντίθετα, βρίσκονται αντιμέτωποι με μέτρα περιορισμού της μετανάστευσης από τη δεκαετία του 1970¹⁰.

Αυτή η αποσύνδεση ανάμεσα στα “υπερκινητικά κεφάλαια” και τους “εργάτες που δεν είναι ελεύθεροι να κυκλοφορούν” είναι η αιτία του ανταγωνισμού ανάμεσα στους προλετάριους¹¹. Για να προσελκύσουν κεφάλαια, οι προλετάριοι θα πρέπει να δεχτούν ακόμα χαμηλότερους μισθούς. Αυτός ο εκβιασμός υπάρχει μόνο και μόνο επειδή υπάρχει απαγόρευση αναζήτησης ενός καλλίτερου μισθού κάπου αλλού¹². Είναι αυτή η κούρσα του χαμηλότερου μισθού που ονομάζεται “κοινωνικό dumping”. Αντίθετα με ό,τι ισχυρίζονται οι Λε Πεν, Zémours και άλλοι εθνικιστές, οι περιορισμοί στη μετανάστευση και η επιτήρηση των συνόρων, μακράν του να αποτελούν μέτρα “αντιπαγκοσμιοποίησης”, συμβαδίζουν, αντίθετα, με την ελεύθερη κίνηση των κεφαλαίων και την υπερεκμετάλλευση των εργατών.

Η ελεύθερη μετακίνηση των κεφαλαίων εκφράζεται με μια άνιση δυνατότητα επενδύσεων μεταξύ των χωρών. Στις αναπτυγμένες χώρες οι εκροές του δείκτη FDI (Άμεσες Επενδύσεις στο Εξωτερικό, Investissements Directs à l’Étranger) είναι ξεκάθαρα μεγαλύτερες από τις εισροές (87,3% εκροές έναντι 58,6% εισροών) ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες η εθνική κατάσταση είναι η αντίστροφη (11,4% έναντι 36%)¹³.

Η τεχνολογική ανισομέρεια ζευγαρώνει με την χωρική ανισότητα

Η αδυναμία των χωρών της περιφέρειας να παράγουν τεχνολογία αιχμής, ή να εισάγουν αρκετή τέτοια ώστε να φτάσουν τα στάνταρ παραγωγικότητας του κέντρου, ενθαρρύνει τη διατήρηση των μισθών σε ακόμα πιο χαμηλό επίπεδο.

Σε μια παγκόσμια αγορά στην οποία υπάρχουν περισσότεροι εργάτες από εργασία, η απορρύθμιση της κινητικότητας προς όφελος του κεφαλαίου επιτρέπει στο κεφάλαιο να οργανώνει το κοινωνικό dumping σε παγκόσμιο επίπεδο. Το κεφάλαιο σταματά να εξελίσσεται σε περιορισμένες εθνικές περιοχές για να κινηθεί εκεί που η εργατική δύναμη είναι λιγότερο ακριβή. Έτσι το μερίδιο των μισθών στο παγκόσμιο εισόδημα μειώθηκε από το 65% στο 60% μεταξύ του 1990 και του 2010¹⁴ παρά την αύξηση του ποσοστού των εργαζομένων στον παγκόσμιο πληθυσμό (από το 33% στο 42% μεταξύ του 1992 και του 2012 σύμφωνα με τον ΔΟΕ, τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας).

Η παγκοσμιοποίηση είναι ένα “ταρακούνημα” που αναδομεί το κεφάλαιο (συγκεντροποιώντας το), την εργασιακή διαδικασία (επανενσωματώνοντας την απόλυτη υπεραξία ως κινητήρια δύναμή της) και τον χώρο, δημιουργώντας μια ζωνοποίηση ασύμμετρων αλληλεξαρτήσεων¹⁵.

Σ’ αυτή την δυναμική της φιλελεύθερης αντεπανάστασης που είναι η παγκοσμιοποίηση, τα κράτη που βγήκαν από την αποικιοκρατία αναγκάζονται να απορρυθμίσουν τους τρόπους πώλησης της εργατικής δύναμης εναντίον του προλεταριάτου ώστε να προσελκύσουν κεφάλαια. Έτσι, οι ισχυρές ανισοτιμίες που προκύπτουν από την αποικιοκρατία διατηρούνται και εντείνονται, το προλεταριάτο στην περιφέρεια είναι παγιδευμένο σε μια μέγγενη μεταξύ χρέους, αδυναμίας να εξοπλιστεί και εμποδίων στην κυκλοφορία του. Ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας, επικεντρωμένος στις εξαγωγές, οργανώνει, έτσι, τις χωρικές διαζεύξεις που εγγυώνται την αποσύνδεση μεταξύ των μισθών και της παραγωγικότητας.