από το Agitations1
το κείμενο σε pdf
Στο τέλος του 20ου αιώνα, ο καπιταλισμός έχει αναδομηθεί, επεκτείνοντας το ελεύθερο εμπόριο σε μια κλίμακα άγνωστη μέχρι τώρα: αυτήν ολόκληρου του κόσμου. Καθώς κολυμπάμε σε μια παγκόσμια εξαγωγική οικονομία, ας δούμε από πιο κοντά γιατί και πώς συνέβη η παγκοσμιοποίηση.
Ένα παγκόσμιο σύστημα εκμετάλλευσης
Στη δεκαετία του 1970, το τέλος της λαμπρής τριακονταετίας άρχισε να γίνεται σοβαρά αισθητό. Ενώ ο φορντιστικός συμβιβασμός εγγυώνταν στους εργάτες ένα βιωτικό επίπεδο που ακολουθούσε τα ωφέλη από την αύξηση της παραγωγικότητας στον κλάδο τους, αυτό το μοντέλο έγινε παρωχημένο. Αυτή είναι η κρίση: τα ποσοστά κέρδους είναι καθηλωμένα, η ενέργεια κοστίζει περισσότερο, με λίγα λόγια η απεριόριστη ανάπτυξη του καπιταλισμού στη διάρκεια της λαμπής τριακονταετίας ξεμένει από “καύσιμο” στις βιομηχανοποιημένες χώρες.
Όμως, στα τέλη της δεκαετίας του 1980, η πτώση του σοβιετικού μπλοκ έβαλε τέλος στη διαίρεση του κόσμου σε δυο ξεχωριστές περιοχές συσσώρευσης (καπιταλιστική εναντίον της “σοσιαλιστικής”). Είναι ένα θεόσταλτο δώρο για τους καπιταλιστές των χωρών του κέντρου: ενώ, από την κρίση κι ύστερα, ήταν λιγότερο κερδοφόρο να συνεχίσουν να παράγουν και να πουλάνε μεταξύ των πλουσίων χωρών (ΗΠΑ, Δυτική Ευρώπη και Ιαπωνία), αναδιοργάνωσαν την εργασιακή διαδικασία για να την επεκτείνουν σε μια κλίμακα άγνωστη μέχρι τότε, αυτήν ολόκληρου του κόσμου.
Με την πτώση της ΕΣΣΔ, η οικονομία της αγοράς κατακτά και τα τελευταία εδάφη στα οποία συναντούσε αντίσταση· ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής μεταβάλλεται, έτσι, σε ένα παγκόσμιο σύστημα εκμετάλλευσης. Είναι αυτό που τώρα είναι κοινά γνωστό ως παγκοσμιοποίηση.
Η δεκαετία του 1990 ήταν μια φιλελεύθερη αντεπανάσταση: ήταν η πένθιμη κωδωνοκρουσία για τις εθνικές και προστατευτικές αγορές: σ’ ολόκληρο τον κόσμο τώρα δουλεύουμε και πουλάμε για εξαγωγές. Μεταξύ του 1990 και του 2010 ο αριθμός των προλετάριων που ενσωματώθηκαν άμεσα στο κύκλωμα της παγκόσμιας συσσώρευσης (με άλλα λόγια, που δουλεύουν σε έναν εξαγωγικό τομέα) αυξήθηκε κατά 190% στις αναδυόμενες χώρες και κατά 46% στις πιο αναπτυγμένες2. Η Γαλλία πολλαπλασίασε τις εισαγωγές προϊόντων κατασκευασμένων στις αναπτυσσόμενες χώρες κατά 2,5 φορές μεταξύ του 1989 και του 20033.
Η ανάδυση ενός παγκόσμιου προλεταριάτου και μιας παγκόσμιας αγοράς συνοδεύεται από μια αύξηση της μισθωτής εργασίας. Το ποσοστό των μισθωτών στον παγκόσμιο πληρθυσμό αυξήθηκε από το 33% στο 42% μεταξύ του 1992 και του 20124. Παράλληλα, το ποσοστό των ξένων άμεσων επενδύσεων (FDI) αυξάνει εκρηκτικά προς το τέλος της δεκαετίας του 1980. Σύμφωνα με την CNUCED5, πρακτικά διπλασιάστηκε από το 1986 μέχρι το 2000.
Η αναδιάρθρωση της οικονομίας, με την επέκτασή της σε παγκόσμια κλίμακα, αναδιοργανώνεται σε αρκετά σημεία. Από τη μια πλευρά, οι καπιταλιστές αυξάνουν τις παραγωγικές δυνατότητες εξοπλιζόμενοι με πιο αποτελεσματικές μηχανές: πρόκειται για την συγκέντρωση του κεφαλαίου. Στη συνέχεια, συγχωνεύουν τις εταιρείες ώστε να φτιάξουν μεγα-πολυεθνικές: αυτή είναι η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου. Τέλος, οργανώνουν την εργασία σε μια παγκόσμια κλίμακα: αυτός είναι ο παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας. Ας τα δούμε όλα αυτά από λίγο πιο κοντά:
Η συγκέντρωση και η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου
Μετά τον φορντικό συμβιβασμό, τα αφεντικά χρησιμοποίησαν την υψηλή συγκέντρωση του κεφαλαίου: επένδυσαν περισσότερα σε αποτελεσματικές μηχανές, κάτι που επιτρέπει στους εργαζόμενους να παράγουν περισσότερο στον ίδιο εργάσιμο χρόνο. Αυτή η τάση ενισχύεται ακόμα περισσότερο στις πλούσιες χώρες στη διάρκεια της παγκοσμιοποίησης6.
Συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, συγχώνευση των πολυεθνικών αλλά, πάνω απ’ όλα, ένας πλανητικός καταμερισμός εργασίας: η αντίθεση Κέντρο/Περιφέρεια
Σ’ αυτή τη συγκέντρωση του κεφαλαίου πρέπει να προστεθεί και η συγκεντροποίησή του: το 2007 οι συγχωνεύσεις και εξαγορές ανήλθαν σε 4.500 δισεκατομμύρια δολάρια παγκοσμίως, από τα οποία τα 3.400 δισεκατομμύρια στις ΗΠΑ και την Ευρώπη7. Αυτή η συγκεντροποίηση εταιρειών οδηγούν στην συγκεντροποίηση και του ανθρώπινου και του υλικού τους κεφαλαίου: οι συγχωνεύσεις αυτές εξαφανίζουν τους πλεονάζοντες (με άλλα λόγια τους προλετάριους: τις περισσότερες φορές, μετά την συγχώνευση δυο εταιρειών, δεν υπάρχει ανάγκη για δύο άτομα για το ίδιο καθήκον). Όσο πιο συγκεντροποιημένο είναι το κεφάλαιο τόσο περισσότερο κέρδος μπορεί να παράγει με λιγότερους απασχολούμενους. Στην ίδια χρονιά, το 2007, ο ρυθμός ανάπτυξης παγκόσμια ήταν 5,2% αλλά το ποσοστό αύξησης του αριθμού των απασχολούμενων ήταν μόνο 1,6%8.
Μετά την αποαποικιοποίηση, οι φτωχές χώρες δανείστηκαν για την εκβιομηχάνισή τους και για να υλοποιήσουν τα οικονομικά αναπτυξιακά τους σχέδια: αγόρασαν μηχανήματα (μέσα παραγωγής) από τις βιομηχανοποιημένες χώρες9. Αυτό το σύστημα, που εφαρμόστηκε στην μετααποικιοκρατική περίοδο, μπήκε σε κρίση στο τέλος της δεκαετίας του 1970: ο δανεισμός των περιφερειακών χωρών για την επιδότηση της εισαγωγής μέσων παραγωγής από τις χώρες του ΟΑΣΑ έγινε αδύνατος. Οι τιμές των μηχανημάτων αυξάνονται και οι χώρες, που δανείζονταν για να τα εισάγουν, κατέστησαν μη αξιόχρεες. Αναγκάζονται να δεχτούν προγράμματα ελεύθερου εμπορίου με τις αναπτυγμένες χώρες. Όμως, η βιομηχανική παραγωγή των αναπτυγμένων χωρών είναι πολύ πιο ανταγωνιστική από αυτήν των χωρών της περιφέρειας, κάτι που διαλύει τις τοπικές αγορές των δεύτερων. Τρεις ζώνες διαμορφώνουν τον καινούριο παγκόσμιο χάρτη: Κέντρο, Περιφέρεια και Ζώνες Κρίσης.
Στην παγκοσμιοποίηση, που ακολουθεί αυτή την περίοδο, πέρα από τα κέρδη στην παραγωγικότητα, είναι και η επιμήκυνση της εργάσιμης μέρας που αποτελεί όλο και περισσότερο στόχο για την αύξηση της κερδοφορίας, η επιδείνωση των συνθηκών ζωής και εργασίας, η μείωση της ηλικίας εισόδου στην εργασία…με λίγα λόγια, προτιμούνται οι μέθοδοι που συνδέονται με την απόσπαση απόλυτης υπεραξίας.
Η σύσταση των χαμηλά αμοιβόμενων προλεταριακών στρατιών στον Τρίτο κόσμο συνόδευσε μεγάλες μετατοπίσεις από το κέντρο στην περιφέρεια στις δεκαετίες του 1980 και 1990. Αυτό έγινε εφικτό με την εξαφάνιση μέρους του αγροτικού πληθυσμού και την έξοδο από τις αγροτικές επαρχίες.
Έτσι, η ανταλλαγή βιομηχανικών αγαθών/πρώτων υλών μεταξύ του Κέντρου και της Περιφέρειας δίνει τη θέση της στην ανταλλαγή πιο διαφοροποιημένων προϊόντων και μέρος του παγκόσμιου “εργαστηρίου” μεταφέρεται από το Κέντρο στην Περιφέρεια.
Η παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή δεν περιορίζεται μόνο στο κέντρο, επεκτείνεται (ιδιαίτερα στην Ασία) αλλά διατηρώντας ιδιαιτερότητες στην παραγωγή σύμφωνα με τις παλιές ζώνες. Σ’ αυτήν την πολυπολική περιοχή παραγωγής, οι κεντρικές χώρες διατηρούν την υψηλή τεχνολογία και τις περισσότερες από τις βιομηχανίες υψηλής απόδοσης, ενώ οι αναδυόμενες χώρες εξάγουν βιομηχανικά προϊόντα με μικρότερη προστιθέμενη αξία.
Οι πολυεθνικές εταιρείες αναπτύσσουν, στη συνέχεια, στρατηγικές κατάτμησης της παραγωγής ώστε να επωφεληθούν από τα πλεονεκτήματα κάθε χώρας στην οποία εγκαθίστανται. Γενικά αυτό σημαίνει έρευνα και τεχνογνωσία στο κέντρο και χαμηλό κόστος εργασίας στην περιφέρεια.
Αν ο παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας διαδοθεί σ’ολόκληρο τον κόσμο, αυτός [ο κόσμος] δομείται πάνω σε μια άνιση ανταλλαγή:
Για παράδειγμα, η Ευρωπαϊκή Ένωση, χάρις στον υπερεξοπλισμό της σε υψηλή τεχνολογία και την αποτελεσματική της υποδομή, παράγει περισσότερα από την Κίνα αν και ο [ενεργός] πληθυσμός της Κίνας είναι 6 φορές μεγαλύτερος από αυτόν της Ευρώπης10. Παρά τις μεγάλες ξένες επενδύσεις, η Κίνα έχει ακόμα μια πολύ μικρή παραγωγικότητα. Είναι το χαμηλό κόστος της εργασίας στην Κίνα που γίνεται τροχοπέδη11. Οι καπιταλιστές κάνουν γρήγορα τα μαθηματικά τους: ένας στρατός χαμηλά αμειβόμενων εργατών είναι πιο κερδοφόρος από κοστοβόρες μηχανές12.
Έτσι οι χώρες του κέντρου παραμένουν πάντα ανταγωνιστικές. Για παράδειγμα, για τη Γερμανία οι εξαγωγές προϊόντων υψηλής ποιότητας που εξάγει αποτελούν το 53,8% των συνολικών εξαγωγών της και μόνο το 39,2% των εισαγωγών της, ενώ, μέσα στην ίδια την ΕΕ, σε μια περιφειακή χώρα, όπως η Ελλάδα, αυτή η αναλογία είναι 23,2% επί των εξαγωγών και 39,6% επί των εισαγωγών αντίστοιχα13.
Η παγκοσμιοποίηση είναι μια φιλελεύθερη αντεπανάσταση: αντιμέτωποι με την πτώση του ποσοστού κέρδους, οι καπιταλιστές αναδιαρθρώνουν σε παγκόσμιο επίπεδο τη διαδικασία παραγωγής προς όφελός τους. Η κατάργηση των δασμολογικών συνόρων επέτρεψε την αύξηση της μάζας των προϊόντων που πουλάνε, την ίδια στιγμή που επεκτείνει την εργασιακή δύναμη. Η ενσωμάτωση στην αλυσίδα της καπιταλιστικής συσσώρευσης των μαζών των εργατ(ρ)ιών του Τρίτου Κόσμου αντανακλάται στην γενίκευση της υποαμοιβόμενης εργασίας, που προορίζεται να παράγει για εξαγωγές.
Έτσι το τέλος του φορντισμού στις βιομηχανοποιημένες χώρες εγκαινιάζει το τέλος του μοντέλου ανάπτυξης των αναπτυσσόμενων χωρών με επίκεντρο τις ίδιες. Ο διεθνής καταμερισμός της εργασίας μετασχηματίζει τον κόσμο σε διαφορετικές περοχές/ζώνες της διαδικασίας παραγωγής και πώλησης: κέντρο, περιφέρεια και στην περιφέρεια της περιφέρειας, ζώνες κρίσης.
Θα δούμε πιο λεπτομερειακά στο επόμενο άρθρο πώς οι φτωχές χώρες έχουν αναγκαστεί να αναπτυχθούν μέσω του υπερ-φιλελευθερισμού και πώς η δομή του χρέους καθιστά άνισο το εμπόριο μεταξύ χωρών.
Λίγο λεξιλόγιο:
Όπως είδαμε παραπάνω, η αναδιάρθρωση του κεφαλαίου απαιτεί συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του κεφαλαίου στις χώρες του κέντρου ενώ οι χώρες της περιφέρειας δεν μπορούν να εξοπλιστούν τεχνολογικά οι ίδιες. Τέτοιες συγκεντρώσεις κεφαλαίου είναι καθοριστικές στην ακραία παγκόσμια πόλωση ανάμεσα στην απόλυτη υπεραξία (στην περιφέρεια) και στην σχετική υπεραξία (στο κέντρο)14. Ας ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά:
Η κυριαρχία της σχετικής υπεραξίας…
Είναι η εργασία και μόνο που κάνει τα εμπορεύματα να έχουν μια αξία που τους επιτρέπει να ανταλλαχθούν. Η εργασία γίνεται όμως πιο παραγωγική αν χρησιμοποιεί πιο παραγωγικές μηχανές. Ο εργάτης θα είναι τότε ικανός να παράγει περισσότερο στον ίδιο εργάσιμο χρόνο και κυρίως με τον ίδιο μισθό.
Για παράδειγμα, αν η Σάντρα παράγει κόκα-κόλα αξίας 30 ευρώ σε μια ώρα δουλειάς μ’ ένα σκατομηχάνημα και για έναν μισθό 10 ευρώ/ώρα, το αφεντικό της θα καταγράφει ένα κέρδος 30-10 = 20 ευρώ. Με μια πιο αποδοτική μηχανή, η Σάντρα θα μπορεί να παράγει κόκα-κόλα αξίας μέχρι 100 ευρώ αλλά ο μισθός της θα παραμείνει 10 ευρώ/ώρα. Έτσι το αφεντικό της θα αυξήσει το κέρδος του από τα 20 στα 90 ευρώ. Θα μιλάμε για σχετική υπεραξία.
Είναι φανερό ότι αυτά τα ωφέλη σε παραγωγικότητα προκύπτουν χάρις στα μηχανήματα και συνεπώς χρειάζονται όλο και λιγότερους εργάτες. Έτσι η βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε κατά 25% από το 1994 μέχρι το 2004 στην ευρωζώνη και κατά 40% στις ΗΠΑ ενώ οι θέσεις εργασίας στη βιομηχανία μειώθηκαν κατά 15% στη Γερμανία και τις ΗΠΑ και κατά 7,5% στη Γαλλία15.
…ενσωματώνει την απόλυτη υπεραξία
Αν η εκμετάλλευση, όσον αφορά την απόσπαση σχετικής υπεραξίας, εντατικοποιείται στις πιο αναπτυγμένες χώρες, η παγκοσμιοποίηση ενσωματώνει επίσης και μορφές απόσπασης απόλυτης υπεραξίας. Αυτό οφείλεται στην αύξηση του χρόνου εργασίας χωρίς αύξηση στον μισθό.
Η Σάντρα που πληρώνεται 10 ευρώ/ώρα για την παραγωγή κόκα-κόλα αξίας 30 ευρώ θα πληρωθεί και πάλι 10 ευρώ για 2 ώρες δουλειάς, παράγοντας κόκα-κόλα αξίας 2 επί 30 = 60 ευρώ. Αυτό δίνει μια απόλυτη υπεραξία 60-10=50 ευρώ.
Σύμφωνα με τον ΟΑΣΑ, το 2009 σχεδόν το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού δουλεύει στη μαύρη οικονομία16. Με άλλα λόγια σε μορφές εργασίας που εφαρμόζονται ιδιαίτερα σε καταστάσεις στις οποίες η εκμετάλλευση βασίζεται στην απόσπαση απόλυτης υπεραξίας. Σ’ αυτή την περίπτωση, οι καπιταλιστές παίζουν περισσότερο με τη διάρκεια του εργάσιμου χρόνου παρά με τα ωφέλη της παραγωγικότητας. Ένα άλλο σύμπτωμα της απόσπασης απόλυτης υπεραξίας είναι η εκμετάλλευση 168 εκατομμυρίων παιδιών σ’ ολόκληρο τον κόσμο17.
Με την απόσπαση σχετικής υπεραξίας η εξαφάνιση της ανθρώπινης εργασίας από την τεχνολογία οδηγεί στην πτώση του ποσοστού κέρδους, αφού μόνο η εργασία προσθέτει υπεραξία στα εμπορεύματα (δηλαδή μια αξία επιπλέον του κόστους παραγωγής που επενδύεται από τους καπιταλιστές). Η ενσωμάτωση ενός τμήματος ωφέλους απόλυτης υπεραξίας εξουδετερώνει εν μέρει αυτή την πτώση του ποσοστού κέρδους.
Για να προχωρήσετε περισσότερο:
“La classe productrice de Plus-Value à l’échelle mondiale”, (“Η τάξη που παράγει την υπεραξία σε παγκόσμιο επίπεδο”), Gérard Bad, Echange n°146 και n°148, 2014. Τα άρθρα μπορούν να βρεθούν στο web εδώ κι εδώ.
1 Στμ. Μεταφρασμένο από εδώ: https://agitationautonome.com/2018/06/21/la-mondialisation-et-le-proletariat-partie-1-restructuration-du-capitalisme.
2 Σύμφωνα με το ΔΝΤ (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο).
3 C. Mathieu και H. Sterdyniak, “Délocalisation en France, Que faire?”, l’économie française 2007, FNSP/OFCE, La Découverte, 2006.
4 Αριθμοί του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας, ΔΟΕ (στα γαλλικά: OIT, Organisation internationale du Travail).
5 Στμ. CNUCED (Conférence des Nations unies sur le commerce et le développement) το ακρωνύμιο στα γαλλικά της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη, η διάσκεψη στο πλαίσιο του ΟΗΕ που στοχεύει στην ανάπτυξη και άλλα συναφή ζητήματα στους τομείς του εμπορίου, της οικονομίας, της τεχνολογίας, των επενδύσεων και της αειφόρου ανάπτυξης.
6 Συνεπώς, αντισταθμίζουν την πτώση στα ποσοστά κέρδους αυξάνοντας την όγκο των εμπορευμάτων που παράγονται και πουλιούνται (τη μάζα του κέρδους): η μείωση της πτώσης των ποσοστών κέρδους απαιτεί μια αύξηση στην παραγωγή. Το αφεντικό δεν αυξάνει το ποσοστό κέρδους του (αφού δεν μεγαλώνει το κέρδος για κάθε μπουκάλι που πουλιέται) αλλά αυξάνει τη μάζα του κέρδους (τον αριθμό των μπουκαλιών που πουλήθηκαν).
7 Άρθρο στην εφημερίδα Le Monde.
8 Οι αριθμοί αυτοί προέρχονται από μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Le Figaro στις 24 Ιανουαρίου 2008.
9 Υπάρχει μια άνιση ανταλλαγή επειδή το κέντρο εξάγει, χρησιμοποιώντας τα μέσα παραγωγής που έχει αναπτύξει, ένα κουτάκι κόκα-κόλα που η Σάντρα έφτιαξε σε 5 λεπτά σε μια από τις χώρες της περιφέρειας, οι οποίες, “ως επιστροφή”, εξάγουν μια κόκα-κόλα που κατασκευάστηκε σε 2 ώρες στο Κέντρο, κι αυτό στην ίδια τιμή με την κόκα-κόλα της Σάντρα. Επιπλέον, εξαγωγές από χώρες που επωφελούνται από την τεχνολογία του Κέντρου χρησιμοποιούνται κυρίως για την αποπληρωμή χρεών προς τους δανειστές από αυτές τις ίδιες χώρες του Κέντρου.
10 Ο [εργασιακά] ενεργός πληθυσμός στην ευρωζώνη είναι 159 εκατομμύρια έναντι 919 εκατομμυρίων στην Κίνα.
11 Στμ. Τροχοπέδη στην ανάπτυξη της παραγωγικότητας, εννοείται, ακριβώς επειδή, όπως γράφεται και στη συνέχεια: “ένας στρατός χαμηλά αμειβόμενων εργατών είναι πιο κερδοφόρος από κοστοβόρες μηχανές”.
12 Αυτός δεν είναι ο μόνος λόγος για τη χαμηλή παραγωγικότητα της Κίνας. Ακόμα και ο ίδιος ο μηχανολογικός εξοπλισμός που αναπτύσσεται μπορεί να είναι χαμηλής παραγωγικότητας αν τα προϊόντα που παράγονται δεν μπορούν να πουληθούν. Αυτή είναι μια κατάσταση υπο-κατανάλωσης στην οποία θα επιστρέψουμε στο τελευταίο επεισόδιο με τίτλο “Η κρίση της παγκοσμιοποίησης”.
13 M. Freudenberg και L. Fontagne, Frontière de recherche dans le commerce de l’intra-industrie, (“Η αιχμή της έρευνας στο ενδοβιομηχανικό εμπόριο”), Palgrave, 2002.
14 Στμ. Πρόκειται για τις ζώνες συσσώρευσης που χαρακτηρίζονται από τις διαφορές δυναμικού στις “ροές” κεφαλαίου-εργασίας, την τάση εξίσωσης του βαθμού εκμετάλλευσης, δηλαδή της απόσπασης υπεραξίας, αντίφαση που θεωρούμε ότι υπονομεύει την παραπέρα επέκταση του κεφαλαίου.
15 P. Artus et M-P. Virard, Le capitalisme est en train de s’autodétruire, (“Ο καπιταλισμός αυτοκαταστρέφεται”), Paris, La découverte, 2005, σσ. 22 και 27.