Το εξεγερτικό Σχέδιο του καραβανιού: Αλληλεγγύη και πισωγυρίσματα

της Martha Pskowski¹

Έχει υπάρξει εκτεταμένη συζήτηση σχετικά με το καραβάνι των μεταναστών που ξεκίνησε από το San Pedro Sula στην Ονδούρα τον Οκτώβριο. Τώρα, όμως, ξέρουμε ότι αυτό το καραβάνι είναι αδύνατον να κατηγοριοποιηθεί σαν μια ομοιογενής οντότητα, καθώς τα μέλη του έχουν ακολουθήσει τον δρόμο τους για την Τιχουάνα με διαφορετικά μέσα μεταφοράς και σύμφωνα με διαφορετικά χρονοδιαγράμματα, για να μην αναφέρουμε τις πολύπλευρες επιθυμίες που έχουν. Ενώ υπάρχει, προς το παρόν, και η πολύ ανησυχητική πραγματικότητα ότι, αφού αντιμετώπισαν την καταστολή κοντά στο σημείο εισόδου στο San Ysidro, χιλιάδες μέλη του καραβανιού έχουν καταλύσει σε πρόχειρους καταυλισμούς στην περιφέρεια της Τιχουάνα.

Παρά την πραγματική βία που οι μετανάστες έχουν αντιμετωπίσει, αυτό το καραβάνι, και οι πρόδρομοί του, συνιστούν παραδείγματα αντίστασης διάσχισης των συνόρων που ταράζουν τα νερά και επανασχεδιάζουν τα όρια της πολιτικής δράσης. Δυστυχώς, ελάχιστες αναφορές στα ΜΜΕ έχουν μπει στον κόπο να καταλάβουν ή να καταγράψουν τις πολλαπλές οργανωτικές διαδικασίες και δυναμικές που κατοχυρώνουν το καραβάνι ως ένα ισχυρό κοινωνικό κίνημα. Οι διαφορετικές, περιπεπλεγμένες ιστορίες πίσω από την μορφή-καραβάνι – συνελεύσεις και σχετικές τακτικές και στρατηγικές για την καλλιέργεια αλληλεγγύης – μοιάζουν να ξεπερνούν το πλαίσιο των περισσότερων συζητήσεων. Αλλά αν πρόκειται να αντιμεωπίσουμε το καραβάνι ως ένα κίνημα και ως μια πολιτική δύναμη που αξίζει να ληφθεί στα σοβαρά υπόψιν, τότε θα πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτό σ’ αυτήν ακριβώς τη γλώσσα και να προσπαθήσουμε να αρθρώσουμε τα χαρακτηριστικά του, να μεταφέρουμε τις δυνατότητές του. Ταξίδεψα για να συναντήσω το καραβάνι στην Οαχάκα, στην Πόλη του Μεξικού και στην Τιχουάνα ενώ μίλησα επίσης με κάποιους από τους οργανωτές στις Ηνωμένες Πολιτείες ώστε να ερευνήσω από πιο κοντά τις συλλογικές σχέσεις, τις πολιτικές συμμαχίες και τους τρόπους κοινωνικότητας που έχουν γεννηθεί μέσα από την θεαματική ύπαρξη του καραβανιού².

Συνελεύσεις και Συναντήσεις: πολιτική εν κινήσει

“Είμαστε ένα εξεγερτικό σχέδιο ακριβώς όπως όλοι εσείς”, φώναζε ο αντιπρόσωπος του Radio Totopo, ενός κοινοτικού ραδιοσταθμού στην Juchitan της Οαχάκα. Στεκόταν σε μια πρόχειρη εξέδρα, μπροστά σε εκατοντάδες μέλη του καραβανιού των μεταναστών, μια υγρή βραδιά του Οκτώβρη. “Αδέλφια, αυτό που κάνετε είναι ιστορικό, γιατί έχετε μπορέσει να νικήσετε τα σύνορα του κόσμου και να αποδείξετε ότι κανείς δεν είναι παράνομος”.

Στον χώρο ενός σταθμού λεωφορείων στην άκρη της πόλης, χιλιάδες μέλη του καραβανιού είχαν στήσει ένα στρατόπεδο. Οι διοργανωτές του “Pueblos Sin Fronteras” άνοιξαν τη νυχτερινή συνέλευση του καραβανιού και έδωσαν το μικρόφωνο στις τοπικές οργανώσεις, όπως το Radio Totopo, που έσπευσαν σε αλληλεγγύη.

Ο γραμματέας του δήμου του Juchitan, Oscar Cruz, ανέβηκε στην εξέδρα. “Καταλαβαίνουμε ότι δεν είστε εδώ επειδή το θέλετε”, είπε στο πλήθος. “Αλλά επειδή οι χώρες σας σάς έχουν αρνηθεί το δικαίωμα να ζείτε. Εξαιτίας των πολυεθνικών εταιριών και των ισχυρών συμφερόντων που πλουτίζουν από τη φτώχεια των ανθρώπων. Εξαιτίας της βίας που δεν σας αφήνει να ζήσετε με ειρήνη. Γι’ αυτό το Juchitan στέκεται αλληλέγγυο μαζί σας”.

Μετά από δύο εβδομάδες πορείας μέσα από μικρές πόλεις στην Τσιάπας και την Οαχάκα, το καραβάνι έχει φτάσει στο Ζάποτεκ, μια πόλη 90000 ανθρώπων, ένα προπύργιο των αυτοχθόνων που οργανώνονται στο Νότιο Μεξικό. Όπως σε πολλές στιγμές του καραβανιού, δεν υπάρχει μια μοναδική οργάνωση που “τρέχει” το όλο εγχείρημα. Οι αξιωματούχοι της πόλης του Juchitan πρόσφεραν φαγητό και νερό, οι εκκλησίες έδωσαν δωρεές και η διεθνική συλλογικότητα Pueblos Sin Fronteras μπόρεσε να βρει λεωφορεία για να μετακινηθούν προς τα βόρεια. Στην καρδιά όλου αυτού ήταν οι χιλιάδες ανθρώπων που συνενώθηκαν για να κινηθούν μέσα από το Μεξικό.

Για 90 λεπτά, τα μέλη του καραβανιού έδωσαν την προσοχή τους στις αποφάσεις τις οποίες θα έπρεπε να πάρουν τις επόμενες μέρες και στα λόγια των τοπικών και εθνικών οργανώσεων που είχαν έρθει να τους υποστηρίξουν. Μέλη του καραβανιού ανέβηκαν στο βήμα για να εξηγήσουν γιατί πρότειναν τον εαυτό τους για να εκπροσωπήσουν την ομάδα σε διαπραγματεύσεις με τις μεξικάνικες αρχές. Γυναίκες τρανς που συμμετέχουν στο καραβάνι πήραν το μικρόφωνο για να απαιτήσουν σεβασμό από τους υπόλοιπους της ομάδας.

Το Radio Totopo είναι μέρος ενός κινήματος αντίστασης στις ισπανικής ιδιοκτησίας “φάρμες” ανεμογεννητριών στην περιοχή του Juchitan. Μεταξύ άλλων ομιλητών ήταν το μαχητικό συνδικάτο των δασκάλων της Οαχάκα, με το όνομα 22ο Τμήμα, και μια ομάδα καθολικών καλογριών. Η συνέλευση δημιούργησε έναν χώρο για τη σύγκλιση των συμφερόντων της εργατικής τάξης, των αυτοχθόνων και μεταναστευτικών οργανώσεων.

Το επόμενο πρωί, η αυτόκλητη ομάδα ασφάλειας συναντήθηκε κάτω από μια τέντα και προσδιόρισε τα καθήκοντα της ημέρας. Ενώ η δημοτική αστυνομία του Juchitan ήταν διαθέσιμη, τα μέλη του καραβανιού ανέλαβαν έναν καθοριστικό ρόλο στο να διασφαλίσουν ότι καθένας είναι ασφαλής και σέβεται τον δανεικό χώρο. Επικεφαλής της ομάδας ήταν ένας άντρας από την Ονδούρα με το όνομα Walter, ο οποίος και ανέθεσε καθήκοντα όπως η παρακολούθηση των σταθμών νερού και η διατήρηση της τάξης στις γραμμές για το φαγητό.

Το Juchitan ήταν από τις σπάνιες εξαιρέσεις όπου το καραβάνι είχε ένα βήμα να χρησιμοποιήσει για την βραδινή συνέλευση. Συνήθως ο κόσμος μαζεύεται σε έναν κύκλο και φωνάζουν δυνατά για να ακουστεί η φωνή τους πάνω από τη φασαρία. Αυτό συνέβη μια εβδομάδα αργότερα, στην Πόλη του Μεξικού, όταν η ομάδα έπρεπε να αποφασίσει πώς θα συνέχιζε προς τα βόρεια.

Η έξοδος των μεταναστών και όσων ζητούν άσυλο από την Κεντρική Αμερική άρχισε να φτάνει το Σάββατο 4 Νοεμβρίου σε ένα στάδιο στην ανατολική επέκταση της Πόλης του Μεξικού. Γιατροί πρόσφεραν ιατρικούς ελέγχους, οργανώσεις με βάση στις ΗΠΑ πρόσφεραν νομικές συμβουλες και μια κουζίνα μαγείρευε και έδινε χιλιάδες γεύματα τρεις φορές την ημέρα.

Την Τρίτη, 6 Νοεμβρίου, την ημέρα των ενδιάμεσων εκλογών στις ΗΠΑ, τα μέλη του καραβανιού είχαν πολύ πιο επείγουσες έγνοιες από τα εκλογικά αποτελέσματα. Για τρεις βδομάδες περπατούσαν και έκαναν ωτοστόπ από το San Pedro Sula στην πρωτεύουσα του Μεξικού. Καθώς χιλιάδες άνθρωποι τριγύριζαν εδώ κι εκεί, ο Bartolo Fuentes έφτασε για να δώσει μια συνέντευξη τύπου.

Ο Fuentes είναι ένας οργανωτής και δημοσιογράφος από την Ονδούρα που έχει δουλέψει με μετανάστες από την Ονδούρα για δεκαετίες. Στην ραδιοφωνική του εκπομπή “Sin Fronteras” (“Χωρίς Σύνορα”), στον κοινοτικό ραδιοσταθμό Radio Progreso, μοιράζεται ιστορίες μεταναστών από την Ονδούρα. Έχει επίσης οργανώσει ομάδες μητέρων από την Κεντρική Αμερική που αναζητούν τα εξαφανισμένα παιδιά τους στο Μεξικό, μια παράδοση που τώρα κλείνει 14 χρόνια.

Ενώ το καραβάνι των μεταναστών οργανώθηκε αυθόρμητα αυτόν τον Οκτώβριο, τώρα στηρίζεται στην προπαρασκευαστική δουλειά οργανωτών από το Μεξικό, την Κεντρική Αμερική και τις ΗΠΑ που κινούν το ζήτημα της δικαιοσύνης για τους μετανάστες εδώ και χρόνια. Όταν ο Fuentes άκουσε ότι κόσμος από την Ονδούρα οργανωνόταν μέσα από το Whatsapp και κοινωνικά μέσα δικτύωσης για να φύγει ως μια μεγαλύτερη ομάδα προς το Μεξικό, αποφάσισε να τους βοηθήσει βασισμένος στην πολύχρονη εμπειρία του. Την στιγμή που η ομάδα άφηνε το San Pedro Sula στις 13 Οκτωβρίου, αριθμούσε χιλιάδες άτομα.

Στην Πόλη του Μεξικού, ο Fuentes προσπάθησε να αναδείξει την ιστορία άμεσα, εξηγώντας ότι το καραβάνι κάνει ορατό ένα μακροχρόνιο φαινόμενο. “Καραβάνια γίνονται κάθε μέρα στην Ονδούρα”, φώναξε στο μικρόφωνο αναστατωμένος. “250 με 300 άτομα εγκαταλείπουν την Ονδούρα κάθε μέρα”. Με άλλα λόγια, η τωρινή έξοδος των Ονδουριανών είναι μέρος μιας μεγαλύτερης τάσης συνεχιζόμενης μετανάστευσης από τη χώρα: αυτό που είναι καινούριο είναι οι μορφές με τις οποίες γίνεται αυτή η μετανάστευση, όπως ο πολιτικά πιο ορατός και ο μαζικός χαρακτήρας του ίδιου του καραβανιού. “Αυτό το καραβάνι αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος εγκαταλείπει την Ονδούρα. Αυτό είναι που έχει σημασία, όχι ποιος το οργάνωσε”, συνέχισε. Ο Fuentes έχει κατηγορηθεί από την ίδια την κυβέρνηση της χώρας του ότι οργάνωσε παράνομα το καραβάνι των μεταναστών. Αυτή τη στιγμή περιμένει να επιστρέψει στην Ονδούρα, όπου φοβάται ότι θα μπορούσε να συλληφθεί.

Καθώς το καραβάνι έφτασε σε ένα στάδιο στην Πόλη του Μεξικού, άλλη μια διακριτή πτυχή του μεταναστευτικού ακτιβισμού λάμβανε χώρα κάπου εκεί κοντά, το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ για τις Μεταναστεύσεις. Το Φόρουμ συμπεριελάμβανε για πρώτη φορά την Παγκόσμια Συνάντηση των Μητέρων των Εξαφανισμένων Μεταναστών. Μητέρες και μέλη των οικογενειών εξαφανισμένων μεταναστών βρέθηκαν μαζί από χώρες μεταξύ των οποίων η Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ, η Ονδούρα, η Σενεγάλη, το Μαρόκο, η Μαυριτανία και η Τυνησία. Ενώ τα τουίτ του Τραμπ και η κάλυψη από τα διεθνή ΜΜΕ έφεραν μια πρωτόγνωρη προσοχή στην πολύ άσχημη κατάσταση των μεταναστών στην Κεντρική Αμερική, το κίνημα στο Μεξικό, αλλά και ευρύτερα, για την υποστήριξη των μεταναστών χωρίς χαρτιά σε μετακίνηση αναπτύσσεται εδώ και χρόνια μέσα από μια αργή αλλά σταθερή οργανωτική δουλειά με τις πληττόμενες κοινότητες.

La Bestia και τα αποτελέσματα της πολιτικής

Αυτή η δουλειά έχει γίνει πιο επείγουσα μόνο τα τελευταία χρόνια και τόσο οι ΗΠΑ όσο και το Μεξικό έχουν εφαρμόσει άγριες αντιμεταναστευτικές πολιτικές που, πρώτα απ’ όλα, έχουν επιπτώσεις στους Κεντροαμερικανούς. Οι άνθρωποι από την Ονδούρα, τη Γουατεμάλα και το Ελ Σαλβαδόρ περνούν εδώ και δεκαετίες μέσα από την επικράτεια του Μεξικού για να φτάσουν στα σύνορα με τις ΗΠΑ. Η μετανάστευση από το Μεξικό στις ΗΠΑ κορυφώθηκε πριν τη Μεγάλη Ύφεση, και τώρα περισσότεροι Μεξικάνοι επιστρέφουν κάθε χρόνο στην πατρίδα τους από όσους εισέρχονται στις ΗΠΑ. Εν τω μεταξύ, η “ροή” από το Βόρειο Τρίγωνο της Κεντρικής Αμερικής αυξάνεται σταθερά από τη δεκαετία του 1990. Ο αριθμός των μεταναστών από το Βόρειο Τρίγωνο που ζουν στις ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 25% μεταξύ 2007 και 2015.

Καθώς όλο και περισσότεροι Κεντροαμερικάνοι προσπαθούσαν να μπουν στις ΗΠΑ, οι κυβερνήσεις Μπους και Ομπάμα εκχώρησαν, σαν με εξωτερική ανάθεση, την επιβολή του ελέγχου της μετανάστευσης στο Μεξικό. Αυστηρές απαιτήσεις στη βίζα, που η συντριπτική πλειοψηφία των Κεντροαμερικανών δεν μπορεί να πληροί, τους εξανάγκασε να μπουν στο Μεξικό χωρίς χαρτιά. Πρέπει είτε να διανύσουν τη διαδρομή μόνοι είτε να πληρώσουν έναν οδηγό (ένα κογιότ, coyote) χιλιάδες δολάρια για να εξασφαλίσουν καταφύγιο, μετακίνηση και, συχνά, να δωροδοκήσουν κυβερνητικούς αξιωματούχους για να περάσουν τα σημεία ελέγχου.

Το φορτηγό τραίνο γνωστό ως La Bestia καθόριζε για χρόνια τη διαδρομή των μεταναστών μέσα από το Μεξικό. Ο Óscar Martínez έχει γράψει μια πολύ ζωντανή περιγραφή των κινδύνων, αβεβαιοτήτων, ακόμα και ακρωτηριασμών που συνάντησε στη διαδρομή των μεταναστών, αλλά και τις αξιοθαύμαστες ιστορίες άρνησης πίσω από την ύπαρξή της. Ως εθελοντής σε ένα καταφύγιο μεταναστών στο Ixtepec της Οαχάκα το 2013 και το 2014, παρατήρησα με ποιο τρόπο εκατοντάδες ανθρώπων θα επιβιβάζονταν στο τραίνο για να μετακινηθούν από τη μια πόλη στην άλλη. Μερικές φορές το τραίνο μπορεί να σταματούσε απότομα και οι άνθρωποι να έπεφταν από αυτό, κάποιες φορές υποφέροντας φρικτούς τραυματισμούς. Αλλά, όσο επικίνδυνο κι αν ήταν, το τραίνο παρείχε μια αξιόπιστη επιλογή στους Κεντροαμερικανούς για να κινηθούν προς τα βόρεια.

Όμως, στη διάρκεια του 2014, ο αριθμός ασυνόδευτων ανηλίκων που έφταναν στα σύνορα με τις ΗΠΑ εκτοξεύθηκε. Ο πρόεδρος του Μεξικού Enrique Peña Nieto αντέδρασε σ’ αυτή την αύξηση δημιουργώντας το Σχέδιο για τα Βόρεια Σύνορα. Τρεις μέρες αργότερα, η Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων της αμερικάνικης Γερουσίας, υπό την κυβέρνηση Ομπάμα, ενίσχυσε το Σχέδιο με 86 κατομμύρια δολάρια, την οποία ακολούθησε επιπρόσθετη χρηματοδότηση από την Πρωτοβουλία Merida.

Θέλοντας μόνο να θέσουν τη ζωή των μεταναστών σε κίνδυνο, οι μεξικάνικες αρχές άρχισαν να τοποθετούν περισσότερους πράκτορες της υπηρεσίας μετανάστευσης κατά μήκος των γραμμών του τραίνου και να αυξάνουν την ταχύτητά του ώστε να αποτρέψουν τους επίδοξους αναβάτες. Μην μπορώντας να ανέβουν με ασφάλεια στο La Bestia, οι μετανάστες αναγκάστηκαν να ακολουθούν απομακρυσμένους παράδρομους και μονοπάτια.

Στις επόμενες επισκέψεις μου στο Ixtepec, λίγοι ήταν αυτοί που ανέβαιναν στο τραίνο. Όσοι κατάφερναν, και έφταναν στο κατάλυμα, συχνά είχαν περπατήσει για μέρες, ακολουθώντας απομακρυσμένα μονοπάτια για να αποφύγουν τα σημεία ελέγχου για τους μετανάστες. Πολλοί είχαν δεχτεί επιθέσεις από μέλη συμμοριών και μικροεγκληματίες που χειρίζονται μασέτες ή όπλα. Οι μετανάστες και οι αναζητούντες άσυλο έπρεπε να παραδώσουν τα όσα λίγα υπάρχοντα και χρήματα κουβαλούσαν. Πολλοί έφταναν ξυπόλητοι στο κατάλυμα· οι κλέφτες δεν τους είχαν αφήσει ούτε τα παπούτσια τους.

Από “κατασκευή”, η συνεχής ροή Κεντροαμερικανών μέσα από την μεξικάνικη επικράτεια είναι σε μεγάλο βαθμό αόρατη στους περισσότερους Μεξικανούς. Μικρές πόλεις σε πολιτείες όπως η Tabasco, η Τσιάπας και η Οαχάκα βιώνουν την καθημερινή έξοδο αλλά έχει υπάρξει μια μικρή υπαναχώρηση των Μεξικάνων πολιτών προς τις πολιτικές του κράτους απέναντι στους μετανάστες.

Ο απερχόμενος πρόεδρος Peña Nieto ενέδωσε στην πίεση των Ηνωμένων Πολιτειών. Οι απελάσεις από το Μεξικό ξεπερνούν τώρα αυτές από τις ΗΠΑ. Το 2017 το Μεξικό απέλασε 94.500 ανθρώπους στην Ονδούρα, τη Γουατεμάλα και το Ελ Σαλβαδόρ. Εν τω μεταξύ, ο επόμενος πρόεδρος Andrés Manuel López Obrador θα ορκιστεί την 1η Δεκεμβρίου. Έχει δηλώσει την υποστήριξή του προς τους μετανάστες (ιστορικά, για τους Μεξικανούς μετανάστες στις ΗΠΑ αλλά πιο πρόσφατα και για τους Κεντροαμερικανούς στο Μεξικό) και είναι σκληρός επικριτής της κυβέρνησης Τραμπ. Αν και ο Peña Nieto ήταν επιφυλακτικός σε σχέση με το να καταστείλει το καραβάνι τις προηγούμενες βδομάδες, όπως έδειξε η προσφορά για την παροχή προσωρινής εργασιακής βίζας και κοινωνικών παροχών στους μετανάστες – η οποία απορρίφθηκε από τους μετανάστες, ο υπουργός εσωτερικών της κυβέρνησής του έχει υιοθετήσει έναν σκληρότερο τόνο και μέτρα απέλασης ως αντίδραση στις προσπάθειες διάσχισης των συνόρων στην Τιχουάνα.

Viacrucis και αυτενέργεια των μεταναστών

Για να καταδείξουν τους σοβαρότατους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι Κεντροαμερικάνοι στο Μεξικό, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών οργανώνουν καραβάνια επί χρόνια. Κάθε χρόνο στη διάρκεια της Σαρακοστής, θρησκευτικές οργανώσεις, που βοηθούν τους μετανάστες, οργανώνουν την “Viacrucis”³, ή τις “Στάσεις του Σταυρού”, για να τραβήξουν την προσοχή στην όλη κατάσταση. Πολλοί Καθολικοί στο Μεξικό αναβιώνουν την Viacrucis κάθε χρόνο, με την πιο φημισμένη να είναι αυτή στο προάστειο Iztapalapa στην Πόλη του Μεξικού, όπου χιλιάδες άνθρωποι μαζεύονται για να παρακολουθήσουν την πομπή. Αυτές οι πομπές Viacruces των μεταναστών περιορίζονταν αρχικά στο Νότιο Μεξικό και οι μετανάστες που συμμετείχαν δεν είχαν κάνει καμμιά συλλογική επιλογή να συνεχίσουν προς τα βόρεια σύνορα.

Από το 2014 αυτές οι κατεξοχήν συμβολικές πομπές έχουν αποκτήσει καινούριο νόημα. Εκείνη τη χρονιά, οι ελεγκτές του τραίνου στο Tenosique, στην πολιτεία Tabasco, αρνήθηκαν να μεταφέρουν μέλη της Viacrucis και η ομάδα των 450 ανθρώπων αποφάσισε να περπατήσει μέχρι τον επόμενο προορισμό της, στην Τσιάπας. Καθώς η Viacrucis προχωρούσε, κέρδισε την υποστήριξη των Μεξικανών πολιτών και της τοπικής κυβέρνησης. Έγραψα το 2014: “Αυτοί που συμμετέχουν δεν χρειάζεται πλέον να περπατάνε στην εθνική, ελπίζοντας σε προσφορές σε φαγητό και νερό από τους περαστικούς. Χρησιμοποιούν το πολιτικό τους κεφάλαιο για να εξασφαλίσουν λεωφορεία, γεύματα και ιατρικές υπηρεσίες από πολιτειακές και τοπικές κυβερνήσεις καθώς και τοπικές οργανώσεις”. Ο αριθμός τους αυξήθηκε στα 1000 άτομα και στην Πόλη του Μεξικού η ομάδα εξασφάλισε “βίζα διέλευσης” που τους επέτρεψε να ταξιδέψουν με ασφάλεια μέχρι τα σύνορα με τις ΗΠΑ, ενώ κάποιοι άλλοι επέλεξαν να μείνουν και να δουλέψουν στο Μεξικό.

Το 2014 ήταν επίσης η χρονιά που έδειξε μια μετατόπιση σττην πολιτική των δικτύων υποστήριξης των μεταναστών στο Μεξικό. Τα περισσότερα καταφύγια δίνουν προσοχή μόνο τις άμεσες υλικές ανάγκες των Κεντροαμερικανών, οι οποίες συχνά είναι δεινές, αλλά δεν μπορούν να εξασφαλίσουν ευκαιρίες για πολιτική διαπαιδαγώγηση ή οργάνωση. Η Viacrucis του 2014, έδωσε το έναυσμα για συζητήσεις στα καταφύγια, τις συλλογικότητες και τις μη-κερδοσκοπικές οργανώσεις σε ολόκληρο το Μεξικό σχετικά με τον ρόλο των Κεντροαμερικανών. Κάποιοι που αποφάσισαν να ζήσουν στο Μεξικό άρχισαν να μιλάνε για οργανωτικούς ρόλους.

Σίγουρα, η ανάγκη των ανθρώπων χωρίς χαρτιά στο Μεξικό να οργανωθούν είναι σημαντική. Πολλοί είναι απλά περαστικοί από τη χώρα και για την ίδια την ασφάλειά τους θα πρέπει να προτατεύουν την ιδιωτικότητά τους. Αυτοί που αποφασίζουν να ζήσουν στο Μεξικό ή μπαίνουν σε μια κατάσταση αβεβαιότητας, επειδή δεν μπορούν να περάσουν στις ΗΠΑ, αντιμετωπίζονται ως μη-κανονικοί, χωρίς χαρτιά μετανάστες, όπως συμβαίνει λίγο-πολύ σ’ ολόκληρο τον κόσμο: υπόκεινται σε φοβερή εκμετάλλευση, πληρώνονται με τον ελάχιστο μισθό ή και ακόμα λιγότερο και είναι εξαιρετικά εκτεθειμένοι στην αυθαιρεσία των εργοδοτών τους.

Παρ’ όλα αυτά τα πραγματικά εμπόδια στην οργάνωση, οργανώσεις για τα δικαιώματα των μεταναστών έχουν οικοδομήσει, τα τελευταία χρόνια πάνω στην παράδοση της Viacrucis ώστε να συντονίζουν ομάδες στο ταξίδι τους προς τα σύνορα. Δεν ήταν, όμως, παρά το 2018, και τα τουίτ του προέδρου Ντόναλντ Τραμπ σχετικά με το καραβάνι που προχωρά μέσα από τη μεξικανική επικράτεια, που οι κινητοποιήσεις αυτές γνώρισαν την ευρεία προσοχή των διεθνών ΜΜΕ. Η πράξη της εξασφάλισης ασφαλούς διέλευσης μέσα από το Μεξικό ερμηνεύτηκε από τον πρόεδρο των ΗΠΑ ως μια επερχόμενη “εισβολή”.

Ενώ το Μεξικό έχει μια ισχυρή παράδοση στην υποδοχή προσφύγων από τον “Νότιο Κώνο” της Νότιας Αμερικής όπως και στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στη Γουατεμάλα, η αναγνώριση από την κοινή γνώμη της βίας και των διώξεων που πολλοί Κεντρομερικανοί αντιμετωπίζουν στις χώρες τους δεν είναι μεγάλη. Διακρίσεις και ρατσισμός απέναντι στους Κεντροαμερικανούς είναι η κανονικότητα σε πολλά μέρη της χώρας, όπως μαρτυρείται από τις βίαιες διαμαρτυρίες εναντίον του καραβανιού με την άφιξή του στην Τιχουάνα. Μόλις τα μέλη του καραβανιού έφτασαν στο βόρειο σύνορο με τις ΗΠΑ στα μέσα Νοεμβρίου, οι κάτοικοι της Τιχουάνα οργάνωσαν μιαν αντιμεταναστευτική πορεία και ο δήμαρχος υπονόησε ότι τα μέλη του καραβανιού είναι παράνομοι.

Το παράδειγμα της φιλανθρωπίας έχει διαρραγεί στις πρόσφατες κινητοποιήσεις. Αντί απλά να καθιστούν ορατό τον αγώνα των μεταναστών, μεταγενέστερα καραβάνια έχουν οικοδομήσει πολιτική δύναμη για να κάνουν το ταξίδι ασφαλέστερο και να βοηθήσουν τους Κεντροαμερικάνους να ζητήσουν άσυλο στο Μεξικό και στις ΗΠΑ.

Μορφές αλληλεγγύης που αμφισβητούν

Η ορατοποίηση του καραβανιού έχει κάνει πολλούς Μεξικάνους να επανεξετάσουν τις προκαταλήψεις τους σχετικά με την μετανάστευση από την Κεντρική Αμερική και έχει δημιουργήσει ευκαιρίες για να δείξουν την αλληλεγγύη τους. Υπάρχει επίσης ένας αυξανόμενος συντονισμός ανάμεσα σε οργανώσεις με βάση τις ΗΠΑ που μπορούν να προσφέρουν νομική βοήθεια στον κόσμο που επιδιώκει να πάρει άσυλο.

Οργανώσεις όπως η Al Otro Lado (“Στην Άλλη Πλευρά”), βασισμένη στην Τιχουάνα και την Νότια Καλιφόρνια, εργάζονται για να συνδέσουν ανθρώπους που θέλουν άσυλο στο Μεξικό με πηγές βοήθειας στις ΗΠΑ. Η οργάνωση Pueblos Sin Fronteras, που αποτελείται από Κεντροαμερικάνους που ζουν στο Μεξικό καθώς και τους Μεξικανούς και Αμερικανούς συμμάχους τους, είναι μια άλλη οργάνωση που γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα σε ανθρωπιστικές οργανώσεις και στις δύο χώρες. Καθώς το καθολικό δικαίωμα αίτησης ασύλου βρίσκεται κάτω από επίθεση από την κυβέρνηση Τραμπ, αυτά τα δίκτυα δημιουργούν συλλογική δύναμη ώστε να καθίστανται υπόλογες οι αρχές για τον τρόπο που μεταχειρίζονται τους μετανάστες και όσους θέλουν άσυλο.

Η Martha Balaguera και ο Alfonso Gonzales έγραψαν νωρίτερα φέτος στην επιθεώρηση NACLA⁴ σχετικά με τα μέλη ενός καραβανιού που οργανώθηκε το 2017 από την οργάνωση Pueblos Sin Fronteras. Ακόμα κι όταν κάνουν αίτηση για άσυλο στα επίσημα σημεία εισόδου, οι αιτούντες άσυλο κρατούνται μερικές φορές ακόμα και για μήνες. Αρκετά από τα μέλη του καραβανιού που συνελήφθησαν αφού παραδόθηκαν αυτοβούλως στα σύνορα, διεξάγουν απεργία πείνας όντας φυλακισμένοι στο Κέντρο Κράτησης Adelanto στην κομητεία του San Bernardino, στην Καλιφόρνια. Διαμαρτύρονται για τις άθλιες συνθήκες, την άρνηση παροχής ιατρικής φροντίδας και τις παράλογες εγγυήσεις για αποφυλάκιση που φτάνουν μέχρι και τα 50.000 δολάρια.

Οι Balaguera και Gonzales γράφουν:

Οι εμπειρίες ενδυνάμωσης και αλληλεγγύης των απεργών πείνας, παρά την τόση καταστολή, αψηφούν και προκαλούν τις κοινές αναπαραστάσεις της αδυναμίας των προσφύγων στα χέρια του κράτους. Πραγματικά, η ικανότητα των Εννέα του Adelanto να δουν πέρα από την δική τους δεινή κατάσταση και να απευθυνθούν σε άλλες κοινότητες μεταναστών για να υπερασπιστούν τα δικαιώματά τους μπροστά στην παραβίασή τους, υποδεικνύει ένα αναδυόμενο κίνημα αλληλεγγύης ανάμεσα στους μετανάστες.

Οι οργανωτές έχουν επίσης συγκεντρώσει ποσά για την πληρωμή εγγυήσεων, για να εξασφαλιστούν αφιλοκερδώς δικηγόροι, για να βρεθεί στέγη για τον κόσμο που απελευθερώνεται από τα κέντρα κράτησης, για να συνοδευτούν άνθρωποι προς τα σύνορα ακόμα κι όταν οι περίπολοι της υπηρεσίας Αστυνόμευσης Τελωνείων και Συνόρων (Customs and Border Patrol) αποκρούουν επανειλημμένα τις προσπάθειές τους να ζητήσουν άσυλο. Πολλοί από τους αιτούντες άσυλο και άλλοι μετανάστες έχουν να αντιμετωπίσουν μόνοι τους το πολύπλοκο σύστημα των ΗΠΑ για τη μετανάστευση· η διεθνική οργάνωση δημιουργεί τώρα δομές ώστε ακόμα και άνθρωποι που δεν έχουν τα οικονομικά μέσα για νομική εκπροσώπηση ή έναν ακριβό διακινητή (coyote) να έχουν μια ευκαιρία για ανθρωπιστική προστασία, είτε στις ΗΠΑ είτε στο Μεξικό. Αντί για μια εξατομικευμένη νομική διαδικασία, αυτές οι ομάδες τονίζουν τους συστηματικούς παράγοντες που ωθούν τον κόσμο να φεύγει από το “Βόρειο Τρίγωνο”.

Καθώς το καραβάνι έφτασε στα βόρεια, διάφορες οργανωτικές προσπάθειες έχουν ξεπηδήσει σε αρκετές πόλεις στις ΗΠΑ. Από τη στιγμή που το καραβάνι έφτασε στην Τιχουάνα, αρκετοί υποστηρικτές και εθελοντές έχουν ταξιδέψει για να προσφέρουν νομική βοήθεια και υλική υποστήριξη. Οργανώσεις βάσης στο Σαν Ντιέγκο, που κινητοποιήθηκαν νωρίτερα φέτος για να υποστηρίξουν το ανοιξιάτικο καραβάνι όταν έφτασε στην Τιχουάνα, παρέχουν ιατρική φροντίδα. Στο Λος Άντζελες, οργανώσεις όπως η Central American Resource Center (Κεντροαμερικανικό Κέντρο Υποστήριξης, CARECEN), η μεγαλύτερη ομάδα από την Κεντρική Αμερική για τα δικαιώματα των μεταναστών στη χώρα, ζήτησε υποστήριξη, αναδεικνύοντας την σύνδεση ανάμεσα στους πρόσφυγες που εγκατέλειψαν το Ελ Σαλβαδόρ στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου τη δεκαετία του 1980 και τα μέλη του καραβανιού σήμερα. Η οργάνωση The New Sanctuary Coalition, με βάση στη Νέα Υόρκη, έχει δεσμευτεί να προσφέρει υποστήριξη για 40 ημέρες (και νύχτες) στην Τιχουάνα.

Οι αφηγήσεις σχετικά με τη μετανάστευση συχνά εστιάζουν στην προσωπική ευρηματικότητα, δύναμη και αποφασιστικότητα. Παρ’ όλα αυτά, το καραβάνι και η αλληλεγγύη που οργανώνεται γύρω από αυτό δείχνουν ότι μέσα από τη συλλογική δράση, οι Κεντροαμερικάνοι μετανάστες και αναζητούντες άσυλο μπορούν να υπερασπιστούν την προσωπική τους ασφάλεια και τα δικαιώματά τους και να επιδιώξουν διεθνή ανθρωπιστική προστασία. Όπως επιχειρηματολογούν οι Balaguera και Gonzales: “Στην περίπτωση αυτών που συμμετέχουν στην Viacrucis, ο αγώνας τους να διασχίσουν το Μεξικό, έχει επανα-οικειοποιηθεί τη διαδρομή αυτή ως κομμάτι ενός αναδυόμενου Μεσοαμερικανικού [Κεντροαμερικάνικου] κοινωνικού προσφυγικού κινήματος”.

Η πορεία του καραβανιού έχει ήδη εμπνεύσει τον σχηματισμό άλλων ομάδων στην Κεντρική Αμερική. Υπάρχουν, τώρα, τουλάχιστον έξι μεγάλες ομάδες που έχουν μπει στο Μεξικό από τα μέσα Οκτωβρίου. Δεν έχουν αποφύγει όλες οι ομάδες τις κρατήσεις και τις απελάσεις. 600 μέλη ενός καραβανιού, ως επί το πλείστον από το Ελ Σαλβαδόρ, συνελλήφθησαν καθώς περνούσαν από τη Γουατεμάλα στην Τσιάπας. Τα μέλη μιας άλλης ομάδας αποφάσισαν να παραδοθούν τις μεξικάνικες αρχές για να ζητήσουν άσυλο. Μην υπολογίζοντας όσους ήταν μέλη των καραβανιών, το Μεξικό έδιωξε από τη χώρα, μόνο στο διάστημα μεταξύ 19 Οκτωβρίου και 25 Νοεμβρίου, πάνω από 9000 Κεντροαμερικάνους. Παρ’ όλα αυτά, τα καραβάνια ανάγκασαν τις μεξικάνικες αρχές να διαπραγματευτούν και έχουν εμπνεύσει τους Μεξικανούς να δράσουν αλληλέγγυα σε έναν χωρίς προηγούμενο βαθμό.

Επισκέφθηκα πρόσφατα την Τιχουάνα, τις πρώτες μέρες της άφιξης του καραβανιού. Η συνοριακή πόλη δεν είναι ξένη με την άφιξη μεγάλων ομάδων μεταναστών, που ζητούν άσυλο ή έχουν απελαθεί. Πριν από δυο χρόνια, χιλιάδες άνθρωποι από την Αϊτή έφτασαν στην πόλη, ελπίζοντας να περάσουν στις ΗΠΑ, μέχρι που ο Μπαράκ Ομπάμα τερμάτισε απότομα το Προσωρινό Καθεστώς Προστασίας τους. Ήδη από το 2016, η υπηρεσία Αστυνόμευσης Τελωνείων και Συνόρων έχει περιορίσει τον αριθμό των ατόμων που μπορούν να μπουν στις ΗΠΑ και να ζητήσουν άσυλο μέσα σε μια μέρα. Εκατοντάδες, και μερικές φορές χιλιάδες, άνθρωποι έχουν εγκλωβιστεί στην Τιχουάνα περιμένοντας τη σειρά τους. Κογκολέζοι, Αϊτιανοί, Ινδοί, Σαλβαδοριανοί, Μεξικάνοι και Ουγκαντέζοι μπορούν να βρεθούν να διασχίζουν το El Chaparral⁵ κάθε μέρα.

Σε αυτό το μίγμα έφτασαν και περισσότεροι από 5000 Κεντροαμερικάνοι. Ενώ το καραβάνι τους επέτρεψε να φτάσουν στα σύνορα, τα επόμενα βήματά τους δεν είναι ξεκάθαρα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ορατές από τη θέση του προσωρινού καταλύματος που έχουν στήσει οι αρχές της πόλης. Η αναμονή για την αίτηση ασύλου μπορεί εύκολα να φτάσει τις εβδομάδες αν όχι και μήνες. Ο πειρασμός να περάσουν απέναντι μαζί με ένα κογιότ είναι πραγματικός για όσους έχουν μια οικογένεια που μπορεί ίσως να πληρώσει γι’ αυτό.

Την Κυριακή, 25 Νοεμβρίου, ένα τμήμα του καραβανιού πλησίασε το έδαφος των ΗΠΑ και ένας ακόμα μικρότερος αριθμός διέσχισε τα σύνορα αψηφώντας τους συνοριοφύλακες που τους κοίταζαν από ψηλά. Τους “καλωσόρισαν” με δακρυγόνα.

Κάποια μέλη του καραβανιού έχουν ξεκινήσει τις γραφειοκρατικές διαδικασίες για να ζητήσουν άσυλο στο Μεξικό ή να κάνουν αίτηση για προσωρινή διαμονή. Άλλοι έχουν αποφασίσει να γυρίσουν στις πατρίδες τους. Παρ’ όλα αυτά, οι χιλιάδες που παραμένουν στην Τιχουάνα, με την πρόθεση να μπουν στις ΗΠΑ, έχουν αψηφήσει τις προσπάθειες των ΗΠΑ και του Μεξικού να καθυστερήσουν τη μετακίνησή τους. Και, σε αντίθεση με όσους πρέπει να περάσουν κρυφά μέσα από την επικίνδυνη μεξικάνικη επικράτεια, συνδέονται τώρα με ένα διευρυνόμενο δίκτυο ανθρώπων και οργανώσεων που πιστεύουν στο δικαίωμα της ελεύθερης μετακίνησης.

Οργανώσεις και συλλογικότητες στην Κεντρική Αμερική, το Μεξικό και τις ΗΠΑ, που κάποτε ήταν εξαιρετικά κατακερματισμένες, δημιουργούν τώρα δίκτυα υποστήριξης εκείνων που ζητούν άσυλο καθώς διέρχονται από πολλαπλά εθνικά σύνορα. Οι δυνάμεις που οδηγούν τους ανθρώπους να φύγουν από την Κεντρική Αμερική παραμένουν και η κυβέρνηση Τραμπ περικόπτει βαθμιαία τα νομικά θεμέλια του ασύλου. Μπροστά σ’ αυτούς τους δομικούς φραγμούς, τα δίκτυα αλληλεγγύης στην Κεντρική και τη Βόρεια Αμερική θέτουν τη δουλειά υποδομής για ένα ασφαλέστερο μονοπάτι μέσα από μια εχθρική επικράτεια.