Ο Καπιταλισμός είναι μια πυραμίδα

των CrimethInc¹

Πρόκειται για μια ολόχρωμη αφίσα βασισμένη στην κλασσική απεικόνιση της πυραμίδας του καπιταλιστικού συστήματος που δημοσιεύτηκε στον Industrial Worker το 1911. Με τη βοήθεια του Packard Jennings, δημιουργήσαμε μια καινούρια εκδοχή, πολύ πιο λεπτομερή από την αρχική και επικαιροποιημένη ώστε να αποδίδει όλους τους μετασχηματισμούς των τελευταίων εκατό χρόνων. Μια αφίσα που “στέκεται” μόνη της αλλά και συνοδευτική του νέου μας βιβλίου Work, η πίσω όψη περιέχει ένα σύντομο δοκίμιο που ανατέμνει τον καπιταλισμό έτσι όπως τον ζούμε.

Η εργασία αυτών που είναι χαμηλότερα στην πυραμίδα πλουτίζει αυτούς που είναι προς την κορυφή. Για να διατηρηθει σταθερή, η οικονομία πρέπει να αντλεί όλο και περισσότερους πόρους – αποικίζοντας καινούριες ηπείρους, εργατικό δυναμικό και πτυχές της καθημερινής ζωής. Οι ανισότητες που προκύπτουν μπορούν να διατηρηθούν μόνο μέσω μιας διαρκώς κλιμακούμενης βίας: στρατοί καταλαμβάνουν χώρες, η αστυνομία περιπολεί σε γειτονιές, κάμερες ασφαλείας είναι στραμμένες προς κάθε ΑΤΜ.

Ενθαρρυνόμαστε να ανταγωνιζόμαστε μεταξύ μας για να βελτιώσουμε τις θέσεις μας σε ατομική βάση. Αλλά δεν υπάρχει αρκετός χώρος στην κορυφή για όλους μας, όσο σκληρά κι αν δουλεύουμε – και καμμιά πυραμίδα δεν μπορεί να επεκτείνεται για πάντα. Αργά ή γρήγορα είναι αναπόφευκτο να καταρρεύσει: η υπερθέρμανση του πλανήτη και η ύφεση είναι απλά τα προειδοποιητικά σημάδια. Αντί να βυθιστούμε με τους Φαραώ, ας ενώσουμε τις δυνάμεις μας για να θεμελιώσουμε έναν διαφορετικό τρόπο ζωής.

Οι καπιταλιστές βγάζουν χρήμα όχι μόνο με αυτό που κάνουν αλλά και από αυτά που κατέχουν. Χρειάζεται χρήμα για να βγάλεις χρήμα, όπως λένε. Οι επιχειρηματίες, οι ιδιοκτήτες γης και οι μεγαλομέτοχοι είναι καπιταλιστές· το ίδιο είναι και τα διευθυντικά στελέχη που παίρνουν παχυλούς μισθούς με λεφτά που παράγονται από τις προσπάθειες άλλων.

Οι καπιταλιστές εξαργυρώνουν τη δραστηριότητα των εκμεταλλευόμενων. Οι εκμεταλλευόμενοι μπορούν να βγάλουν λεφτά μόνο από τη δική τους δουλειά, οπότε είναι εύκολο για τους εργοδότες να τους πληρώνουν λιγότερα από την αξία που παράγουν. Όταν οι τράπεζες και οι εταιρείες των πιστωτικών καρτών δημιουργούν οφειλέτες, τους εκμεταλλεύονται, με τον ίδιο τρόπο που μια επιχείρηση πληρώνει έναν εργαζόμενο ένα δολάριο για να φτιάξει ένα ζευγάρι παπουτσιών 200 δολαρίων.

Άλλοι είναι στο έλεος της οικονομίας αλλά αποκλείονται από το να συμμετέχουν σ’ αυτήν. Οι άνεργοι και οι άστεγοι αποκλείονται, μαζί με τους περισσότερους από τους κατοίκους των παραγκουπόλεων σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Οι φυλακισμένοι είναι ταυτόχρονα και αποκλεισμένοι και εκμεταλλευόμενοι, καθώς αναγκάζονται να δουλεύουν με μια εξευτελιστική αμοιβή που αντιστοιχεί σε δουλειά σκλάβου. Το να είναι κανείς αποκλεισμένος δεν είναι το ίδιο πράγμα με το να είναι εκτός αγοράς – αυτοί που δεν κατέχουν τίποτα είναι φτωχοί ακριβώς επειδή ζουν μέσα στον καπιταλισμό.

Η οικονομία επαναδιαμορφώνει το φυσικό και κοινωνικό πεδίο κατά την εικόνα της: silicon valleys, αυτοκινητουπόλεις², δημοκρατίες-μπανανίες. Σβήνει τη διαφορά ανάμεσα στο φυσικό και το συνθετικό: μια καλλιέργεια καλαμποκιού στην Αϊόβα δεν είναι πιο φυσική από μια τσιμεντένια έρημο του Νιούαρκ, στο New Jersey. Η οικονομία μετασχηματίζει τους ανθρώπους σε εργάτες με τον ίδιο τρόπο που καταντά τα δάση σε χαρτί τουαλέτας και τα γουρούνια σε παϊδάκια.

Ο καπιταλισμός ενοποιεί τον κόσμο σε μια μοναδική Μητρόπολη. Τριαντάφυλλα, που έχουν συλλεχθεί σε φυτείες στην αγροτική ύπαιθρο του Ισημερινού, πωλούνται την ίδια μέρα στους επιχειρηματίες του Μανχάταν· η εμφάνιση ενός DJ σ’ ένα νυχτερινό κλαμπ στη Βαρκελώνη μεταδίδεται ταυτόχρονα στο Γιοχάνεσμπουργκ. Ειδήσεις, μόδες και ιδέες μεταδίδονται στιγμιαία σ’ ολόκληρο τον κόσμο· κάθε πόλη γεμίζει από τουρίστες και πρόσφυγες από κάθε άλλη πόλη. Οι άνθρωποι ξοδεύουν περισσότερο χρόνο να επικοινωνούν εκατοντάδες μίλια μακριά τους από το να μιλάνε στους γείτονές τους. Η φυσική απόσταση ανάμεσα σε ανθρώπους σε διαφορετικές πόλεις δίνει τη θέση της σε κοινωνική απόσταση μεταξύ ανθρώπων στην ίδια πόλη.

Τα εθνικά σύνορα γίνονται όλο και περισσότερο απαρχαιωμένα ως πλαίσιο για την κατανόηση της οικονομίας. Δεν μπορεί πια κανείς να διακρίνει την εγχώρια οικονομία από την παγκόσμια, αν ήταν ποτέ δυνατό κάτι τέτοιο. Η πλειοψηφία του πλούτου πολλών μεγάλων επιχειρήσεων των ΗΠΑ αποτελείται από τα περιουσιακά τους στοιχεία στο εξωτερικό· το ίδιο έργο μπορεί να ανατεθεί εξωτερικά από την Νέα Υόρκη στο Μουμπάι· μια ιδέα από την Αργεντινή παράγει κέρδη στη Φινλανδία. Ο κόσμος δεν είναι φτιαγμένος από διακριτές φυσικές περιοχές ή πολιτικά σώματα· είναι μια θάλασσα από αλληλοπλεγμένες σχέσεις που, όπως ο αέρας, το νερό και τα θερμά ρεύματα, δεν συμμορφώνονται σε φανταστικά σύνορα-όρια.

Σήμερα τα σύνορα που έχουν σημασία δεν είναι τα οριζόντια, ανάμεσα σε περιοχές, αλλά τα κάθετα, εκείνα που διαιρούν κοινωνικά στρώματα, που επιβάλλονται με τη μία παντού και όχι σε μεμονωμένα σημεία ελέγχου. Αυτά [τα σύνορα] χωρίζουν τη Μητρόπολη σε διαφορετικές ζώνες προνομίων, καθορίζοντας την πρόσβαση στους πόρους και την εξουσία. Τέτοιες ζώνες μπορούμε να συναντήσουμε παντού – ένας μετανάστης “χωρίς χαρτιά” καθαρίζει το σπίτι ενός μέλους του Κογκρέσου για έναν παράνομα χαμηλό μισθό, φρουροί προτείνουν και κραδαίνουν τα όπλα τους στην πύλη ενός ακριβού ξενοδοχείου που στεγάζει Ευρωπαίους επιχειρηματίες, ακριβώς δίπλα σε μια παραγκούπολη στο Νέο Δελχί.

Ποιος κατέχει την απόλυτη εξουσία σ’ αυτό το σύστημα;

Είναι οι ηγέτες του κράτους; Αυτοί μοιάζει να δίνουν λόγο απευθείας στους πλούσιους, προστατεύοντας τα συμφέροντά τους με κάθε κόστος. Είναι οι πλουσιότεροι, οι μεγιστάνες ιδιοκτήτες των μεγάλων επιχειρήσεων, κερδίζοντας από αναρίθμητες έξυπνες επενδύσεις; Κι αυτοί πρέπει να παλεύουν για να διατηρούν τις θέσεις τους καθώς χιλιάδες ανταγωνιστές παλεύουν να τους αντικαταστήσουν. Τι θα λέγαμε για την Κεντρική Τράπεζα, τους τραπεζίτες που διοικούν αυτό το σύστημα; Όταν κάτι πάει στραβά, μοιάζουν τι ίδιο ανίσχυροι και απεγνωσμένοι όπως οποιοσδήποτε άλλος. Είναι μια μυστική συνομωσία των πλουσίων ή των Μασόνων; Αυτό μοιάζει με την επίμονη αντισημιτική ρητορική, που υπονοεί ότι το πρόβλημα είναι η εξουσία μιας ιδιαίτερης ομάδας παρά η δυναμική του ίδιου του συστήματος.

‘Η μήπως κανείς δεν έχει τον έλεγχο; Οι άνθρωποι μιλούν για την οικονομία όπως μιλάνε για τον Θεό ή τη Φύση, ακόμα κι αν αυτή συνίσταται από τις δικές τους δραστηριότητες και τις δραστηριότητες άλλων, όπως οι ίδιοι. Είναι ένα είδος πίνακα Ouija³ στο οποίο οι ιδιοτελείς ενέργειες των αντίπαλων αθροίζονται σε μια συλλογική αποδυνάμωση. Έχει υπάρξει ποτέ ένας δικτάτορας τόσο τυραννικός όσο και καταστροφικός όπως η αγορά;

Το κεφάλαιο μοιάζει να είναι αυτόνομο. Τη μια ρέει εδώ, την άλλη εκεί· συγκεντρώνεται σε ένα έθνος και στη συνέχεια εξαφανίζεται αφύσικα στο εξωτερικό. Από την οπτική ενός οικονομολόγου, είναι το υποκείμενο της ιστορίας που δρα επάνω μας. Οι κινήσεις του μοιάζουν ασταμάτητες, αναπόφευκτες. Κι όμως, το κεφάλαιο, όπως το ξέρουμε, είναι απλά μια συλλογική παραίσθηση που έχει επιβληθεί στον κόσμο· η ιδιοκτησία είναι “πραγματική” μόνο επειδή εμείς την κάνουμε τέτοια.

Η αγορά ανταμοίβει την δεξιότητα, την ευφυΐα και την τόλμη – αλλά μόνο στον βαθμό που παράγουν κέρδος. Η ουσιώδης ποιότητα που επιλέγεται, φυσικά, γι’ αυτούς στην κορυφή της πυραμίδας, είναι ότι παίρνουν αποφάσεις με βάση τι συγκεντρώνει περισσότερη εξουσία στα χέρια τους. Φορτώνουν στους “πιο κάτω” όλα τα κόστη αυτής της συσσώρευσης εξουσίας που μπορούν – όχι μόνο στους εργάτες και καταναλωτές, και θύματα της μόλυνσης, αλλά επίσης στις συζύγους τους, τις γραμματείς και τις υπηρέτριές τους – αλλά δεν μπορούν να αποφύγουν το γεγονός ότι πρέπει να πάρουν αποφάσεις με βάση οικονομικούς περιορισμούς, διαφορετικά θα χάσουν τις θέσεις τους.

Θα μπορούσε, λοιπόν, να πει κανείς ότι ο καπιταλισμός δίνει εξουσία στα χειρότερα χέρια, αλλά αυτό χάνει την ουσία. Δεν είναι ότι αυτοί που ανταμοίβονται από την οικονομία τείνουν να είναι τα χειρότερα άτομα, αλλά ότι – άσχετα από το πόσο ιδιοτελή ή γενναιόδωρα είναι – οι θέσεις τους εξαρτώνται από συγκεκριμένα είδη συμπεριφορών. Τη στιγμή που ένα διευθυντικό στέλεχος δεν δίνει προτεραιότητα στην κερδοφορία αυτός, ή η εταιρεία του, αντικαθίστανται από έναν πιο αδίστακτο ανταγωνιστή. Για παράδειγμα, σ’ έναν κόσμο στον οποίο οι αποφάσεις των μεγάλων επιχειρήσεων καθορίζονται από την αναγκαιότητα της παραγωγής καλών τριμηνιαίων αποτελεσμάτων, οι διευθύνοντες σύμβουλοι απλά δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις που να βάζουν την οικολογία πάνω από τα κέρδη. Ίσως να προωθούν οικολογικά προϊόντα ή πηγές ανανεώσιμης ενέργειας, αλλά μόνο ως μια εκστρατεία μάρκετινγκ ή κίνηση δημοσίων σχέσεων. Λήψη αποφάσεων με πραγματικό επίκεντρο την οικολογία μπορεί να συμβεί μόνο εκτός αγοράς.

Συνεπώς δεν έχουμε να πιστέψουμε ότι όλα τα διευθυντικά στελέχη είναι κακοί άνθρωποι για να συμπεράνουμε ότι ό ίδιος ο καπιταλισμός είναι ένα πρόβλημα. Αντίθετα, είναι οι υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς που πρέπει να βρουν επιχειρήματα με βάση την ανθρώπινη φύση. Για να δικαιολογήσουν την καταστροφικότητα της οικονομίας, πρέπει να ισχυριστούν ότι κανένα άλλο κοινωνικό σύστημα δεν μπορεί να δώσει κίνητρα στους ανθρώπους και να καλύψει τις ανάγκες τους. Οι ανθρωπολόγοι ξέρουν ήδη ότι αυτό δεν είναι αλήθεια.

Πριν από δυο αιώνες η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων απασχολούνταν στην εξόρυξη πρώτων υλών απευθείας από τη γη: γεωργία, ψάρεμα και εξόρυξη μετάλλων. Η βιομηχανική επανάσταση έσπρωξε μεγάλο μέρος αυτής της εργασιακής δύναμης στη βιομηχανία. Σήμερα, βγαίνουν περισσότερα χρήματα από την βιομηχανία από ποτέ άλλοτε, όμως, λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης, χρειάζονται όλο και λιγότεροι εργαζόμενοι για να επιτευχθεί η ίδια παραγωγή.

Σε ένα λογικό σύστημα, αυτό θα σήμαινε περισσότερο ελεύθερο χρόνο για όλους μας, αλλά στον καπιταλισμό αυτό απλά εξοικονομεί χρήμα για τους εργοδότες και κάνει δυσκολότερο για τους υπόλοιπους από μας να βρούμε μια δουλειά. Στις φτωχότερες χώρες, παραγκουπόλεις και φτωχογειτονιές λειτουργούν σαν δεξαμενές συγκράτησης για τους άνεργους, κρατώντας τους αρκετά κοντά στα εργοστάσια-κάτεργα, ώστε οι μισθοί να κρατιούνται χαμηλά. Σε πιο εύπορες ζώνες, όλη αυτή η φτηνή εργασία καταλήγει στη βιομηχανία των υπηρεσιών, βοηθώντας τους καπιταλιστές να προωθούν τα προϊόντα τους. Η εξυπηρέτηση πελατών γίνεται όλο και πιο κεντρική στην οικονομία σε σχέση με το εμπόριο· οι μεγαλοεπιχειρήσεις δεν πουλάνε απλά πράγματα, αλλά επίσης προσοχή, φιλοξενία, ενσυναίσθηση, βοήθεια, διάδραση – οτιδήποτε συνηθιζόταν να είναι ελεύθερο τμήμα της κοινωνικής ζωής. Η βιομηχανία υπηρεσιών είναι το λεπτό στρώμα της ζωντανής σάρκας που τεντώνεται πάνω στον σιδερένιο μηχανικό εξοπλισμό της οικονομίας, τροφοδοτώντας τις μηχανές επιθυμίας που την κινούν.

Εν τω μεταξύ, σε μια “παγκοσμιοποιημένη” οικονομία, οι καπιταλιστές μπορούν να μεταφέρουν θέσεις εργασίας σ’ ολόκληρο τον πλανήτη κατά βούληση, παρακάμπτοντας το εργατικό δυναμικό που είναι συνδικαλισμένο ή εξεγερσιακό, εκμεταλλευόμενοι έτσι όσους είναι περισσότερο απελπισμένοι. Όλα αυτά δημιουργούν συνδυαστικά μια κατάσταση στην οποία η απασχόληση είναι όλο και περισσότερο προσωρινή και επισφαλής. Η δημιουργία ενός καλού βιογραφικού γίνεται τόσο σημαντική όσο και η αποταμίευση· ακόμα και οι καφετζήδες κι αυτοί που πλένουν πιάτα φτάνουν να βλέπουν τον εαυτό τους ως επιχειρηματίες που πουλούν όχι μόνο την εργασία τους αλλά και τον εαυτό τους. Κατά παράδοξο τρόπο, και καθώς η επιβίωση γίνεται δυσκολότερη, περισσότεροι άνθρωποι φτάνουν να ταυτίζονται με τον ρόλο τους μέσα στον καπιταλισμό.

Κι όμως, παρ’ όλα αυτά, ο καπιταλισμός μπαίνει σε μια νέα εποχή κρίσης και αβεβαιότητας. Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες, το εργατικό κίνημα είχε, τουλάχιστον, αναγκάσει τους καπιταλιστές να πληρώνουν τους εργάτες αρκετά ώστε να αγοράζουν τα προϊόντα της εργασίας τους. Σήμερα, το παλιό εργατικό κίνημα έχει ξεπεραστεί και όλες οι συνθήκες ειρήνης στον ταξικό πόλεμο έχουν λήξει· αυτό έχει επιτρέψει σε μια χούφτα μεγιστάνων να συσσωρεύσουν τις μεγαλύτερες περιουσίες σ’ ολόκληρη την ιστορία, αλλά διαβρώνει, καταρχάς, την καταναλωτική βάση που υποστηρίζει την συνολική λειτουργία. Δίνει, επίσης, σ’ όλους εμάς τους υπόλοιπους, όλο και λιγότερους λόγους να συμμετέχουμε στο παιχνίδι. Μπορούμε να περιμένουμε ένα καινούριο κύμα συγκρούσεων στις οποίες θα ξαναμπεί σε αμφισβήτηση το ίδιο το μέλλον του καπιταλισμού.

Προσάρτημα

Εργασία: καπιταλισμός, οικονομία, αντίσταση⁴

Μετά από τόση τεχνολογική πρόοδο, γιατί πρέπει να δουλεύουμε περισσότερο από ποτέ; Πώς γίνεται και, όσο πιο σκληρά δουλεύουμε, τόσο πιο φτωχοί γινόμαστε σε σχέση με τα αφεντικά μας; Όταν η οικονομία καταρρέει γιατί οι άνθρωποι εστιάζουν στο να προστατέψουν τη δουλειά τους ενώ, καταρχήν, σε κανέναν δεν αρέσει να δουλεύει; Μπορεί ο καπιταλισμός να επιβιώσει έναν ακόμα αιώνα κρίσεων;

Το πιο πρόσφατο βιβλίο μας, με τίτλο Work, θέτει αυτά τα ερωτήματα και πολλά άλλα ακόμα. Για να τα απαντήσουμε, πρέπει να επιστρέψουμε στην προηγούμενη ανάλυσή μας για την απασχόληση και να αναπτύξουμε μια πιο εκλεπτυσμένη κατανόηση της οικονομίας. Ξοδέψαμε μήνες μελετώντας μια σκοτεινή ιστορία και συγκρίνοντας σημειώσεις σχετικά με το πώς βιώνουμε την εκμετάλλευση στην καθημερινή ζωή μας, σμιλεύοντας σιγά-σιγά μια μεγάλη ενοποιημένη θεωρία για τον σύγχρονο καπιταλισμό.

Επιπρόσθετα, από το να βγάλουμε το απόσταγμα των ευρημάτων μας σ’ αυτό το βιβλίο, ετοιμάσαμε επίσης και μια αφίσα για να απεικονίσουμε το σύστημα που περιγράφει. Η αφίσα βασίζεται σε μια κλασσική εικονογράφηση της πυραμίδας του καπιταλιστικού συστήματος που εκδόθηκε στον Industrial Worker το 1911. Με τη βοήθεια του Packard Jennings, έχουμε δημιουργήσει μια καινούρια εκδοχή, πολύ πιο λεπτομερή από την αρχική και επικαιροποιημένη, ώστε να αποδίδει όλους τους μετασχηματισμούς των τελευταίων εκατό χρόνων.

Από κοινού, το βιβλίο και η αφίσα, εξερευνούν τις θέσεις που καταλαμβάνουμε μέσα σ’ αυτή την πυραμίδα και την “μηχανική” που την συντηρεί. Από τη βιομηχανική επανάσταση μέχρι το Διαδίκτυο, από τον αποικισμό της Αμερικής μέχρι την έκρηξη του τομέα των υπηρεσιών και το χρηματιστήριο, από την οικονομική κρίση του 2008 μέχρι τις εξεγέρσεις που λαμβάνουν χώρα ακριβώς τώρα σ’ ολόκληρο τον κόσμο, το Work προσφέρει μια επισκόπηση του πώς λειτουργεί ο καπιταλισμός τον 21ο αιώνα και τι μπορούμε να κάνουμε για να πάμε πέρα απ’ αυτόν.