Ο φασισμός στην εποχή μας

του Julius Gavroche¹

Οι άνθρωποι, στον βαθμό που είναι κάτι παραπάνω από ζωώδεις αντιδράσεις και ικανοποίηση λειτουργιών, είναι εντελώς περιττοί για τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Ο ολοκληρωτισμός δεν πασχίζει για μια δεσποτική εξουσία πάνω στους ανθρώπους αλλά για ένα σύστημα στο οποίοι οι άνθρωποι θα είναι περιττοί. Η ολοκληρωτική εξουσία μπορεί να επιτευχθεί και να διασφαλιστεί μόνο σε ένα κόσμο εξαρτημένων αντανακλαστικών, μαριονεττών χωρίς το παραμικρό ίχνος αυθορμησίας. Ακριβώς επειδή τα προσόντα του ανθρώπου είναι τόσο σπουδαία γι’ αυτό μπορεί να κυριαρχηθεί πλήρως μόνο όταν γίνει ένα δείγμα του είδους “ζωώδης άνθρώπος”². Χάνα Άρεντ, Οι Απαρχές του Ολοκληρωτισμού.

Ο φασισμός ξεπεράστηκε από τη στιγμή που στηρίχτηκε στον Θεό, την οικογένεια, την πατρίδα και τον στρατό, που είναι τώρα λέξεις χωρίς νόημα. Δεν υπάρχουν πια Ιταλοί που συγκινούνται μπροστά στη σημαία…Θεωρώ τον καταναλωτισμό έναν χειρότερο φασισμό από τον κλασσικό φασισμό, γιατί ο κληρικαλικός φασισμός δεν μεταμόρφωσε τους Ιταλούς. Ήταν ολοκληρωτικός αλλά όχι ολοκληρώνων. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα: ο φασισμός προσπάθησε επί είκοσι χρόνια να απαλείψει διαλέκτους και δεν τα κατάφερε. Ο καταναλωτισμός, ο οποίος, αντίθετα, παριστάνει ότι διατηρεί τις διαλέκτους, τις καταστρέφει. Πιέρ Πάολο Παζολίνι, L’Espresso.

Εισήγαγα τον όρο μετα-φασισμός³ για να περιγράψω μια συστάδα πολιτικών, πρακτικών, ρουτινών και ιδεολογιών που μπορούν να παρατηρηθούν οπουδήποτε στον σύγχρονο κόσμο. Χωρίς καν να προσφεύγουν σε ένα πραξικόπημα, αυτές οι πρακτικές απειλούν τις κοινότητές μας. Βρίσκουν εύκολα τη θέση τους στον σύγχρονο καπιταλισμό χωρίς να αναστατώνουν τις κυρίαρχες πολιτικές μορφές της εκλογικής δημοκρατίας και της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης. Εκτός από την Κεντρική Ευρώπη, δεν έχουν καμμιά σχέση με την κληρονομιά του Ναζισμού. Δεν είναι ολοκληρωτικές· δεν είναι καθόλου επαναστατικές· δεν βασίζονται σε βίαια μαζικά κινήματα ή σε ανορθολογικές, βολονταριστικές φιλοσοφίες. Και δεν παίζουν, ούτε για αστείο, με τον αντικαπιταλισμό. Gáspar Miklós Tamás, What is Post-fascism?

Η εξάπλωση ανοιχτά ρατσιστικών, αυταρχικών κυβερνήσεων ξυπνά το φάντασμα του φασισμού της δεκαετίας του 1930. Κι ενώ μπορούν αναμφισβήτητα να βρεθούν συνέχειες (και όχι απαραίτητα στα φαινομενικά προφανή επίπεδα του λόγου, της τακτικής ή των συμπαρομαρτούντων), οι διαφορές είναι επίσης σημαντικές και το να τις αγνοήσουμε θα έχει μεγάλο κόστος για οποιαδήποτε αντικαπιταλιστική πολιτική.

Στην πιο ριζοσπαστική του έκφραση, ο φασισμός του παρελθόντος ήταν ένα ανοιχτά επαναστατικό σχέδιο, φιλοδοξώντας να δημιουργήσει ένα ολοκληρωτικό κράτος, απαλλαγμένο από οποιαδήποτε εξω-πολιτική θεμελίωση ή δικαιολόγηση, βυθίζοντας ταυτόχρονα την πολιτική σε ένα κίνημα (του έθνους, της φυλής). Η φιλοδοξία του ήταν η ρητή δημιουργία μιας διαρκούς κατάστασης εξαίρεσης, συντηρούμενης μόνο από την επιθυμία για και την πραγματικότητα της εξουσίας όσων μοιράζονται μια κοινή γέννηση και ζωή: το έθνος⁴.

Ο φασισμός γεννήθηκε από την μήτρα των αποτυχιών του καπιταλιστικού “μοντερνισμού”. Η επανάσταση του καπιταλισμού γκρέμισε τα φράγματα της “παράδοσης” (της ετερονομίας), σε όλες τις πολλαπλές μορφές της, αλλά μόνο για να ανυψώσει πάνω από την ανθρώπινη ελευθερία τη μορφή-εμπόρευμα και την καθολική αξία του χρήματος. Η αυτονομία θυσιάστηκε στη γενικευμένη αλλοτρίωση: το εμπόρευμα, γινόμενο το παγκόσμιο φετίχ, κατακερματίζει όλες τις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες και εκφράσεις σε διαχωρισμένες εμπορευματοποιημένες σφαίρες (σήμερα, τα ξεχωριστά θεάματα-ταμπέλες αυτού που μπορεί να καταναλωθεί). Η απάντηση του φασισμού στις οικονομικές κρίσεις που προξενεί ο καπιταλισμός και, πιο θεμελιωδώς, στα μη-πλήρη (και αδύνατα) χειραφετητικά του αποτελέσματα, ήταν να “βιολογικοποιήσει” και να “ιθαγενοποιήσει”⁵ κάθε πολιτική. Οι φασίστες επεδίωξαν να κινητοποιήσουν τις “μάζες” που παρήγαγε το κεφάλαιο σε ένα ζωτικό κίνημα αναγέννησης. Το αν αυτά τα κινήματα ήταν από πολιτική άποψη“εθνικιστικά”, αυτό ήταν ένα εργαλείο βιοπολιτικής ανανέωσης (που θα μπορούσε τότε να προβάλει τον εαυτό της παγκόσμια στη μαζική υποδούλωση και/ή τον θάνατο των άλλων). Η αντίδραση του κλασσικού φασισμού στον καπιταλισμό ήταν να τον ξεπεράσει μέσω αυτού που είχε συλληφθεί ως ένα πιο ριζοσπαστικό σχέδιο συλλογικής ελευθερίας. Αυτή η ελευθερία, όμως, δεν ήταν ποτέ κάτι περισσότερο από μια ψευδαίσθηση, γιατί ο φασισμός δεν μπόρεσε ποτέ να ξεπεράσει τις διαιρέσεις των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων ανάμεσα στο Κράτος και την “κοινωνία των πολιτών” (ο ρόλος της δεύτερης δεν ήταν παρά να υποταχθεί στο Κράτος, το Κόμμα και τελικά τον Ηγέτη), το κεφάλαιο και την εργασία (η δεύτερη ανάχθηκε σε σκλαβιά σε μια όλο και περισσότερο επεκτεινόμενη κρατικο-καπιταλιστική πολεμική μηχανή). Και, στον βαθμό που επιχείρησε να ενοποιήσει εθνικούς πληθυσμούς σε ένα αέναο κίνημα, μπορούσε να το κάνει μόνο μέσα από ακραία, αυτοκατατροφική βία.

Αντίθετα, ο σύγχρονος “φασισμός” είναι αντιδραστικός (μετα-φασιστικός). Η στάση του είναι καθαρά αμυντική, επιδιώκοντας να υπερασπίσει τις εθνικές ολογαρχίες, τα κέρδη των εθνικών κρατών πρόνοιας (στην Ευρώπη, τουλάχιστον), την κοινωνική τάξη, όλα κάτω από τον μανδύα συντηρητικών, ξενοφοβικών ιδεολογιών και ιδεολογιών ασφαλείας (οι τελευταίες ποικίλουν ανάλογα με το πλαίσιο: τα δικαιώματα που πρέπει να διατηρηθούν, οι απειλητικοί και απεχθείς “άλλοι”, ο εξωτερικός και εσωτερικός κίνδυνος, όλα αυτά αντανακλούν εθνικές ιστορικές μυθοπλασίες). Η επανάσταση είναι νεκρή, τα “φασιστικά” κινήματα και κόμματα εγκαταλείπονται χάριν μιας κοινοβουλευτικής πολιτικής και ο “Φύρερ” ή ο “Ντούτσε” των καιρών μας δεν είναι παρά ο άνοστος κλόουν της τελευταίας χρονιάς.

Αυτό δεν σημαίνει την υποτίμηση ή την αγνόηση των απειλών και της βίας του νέου αυταρχισμού (ή την υπεράσπιση της παράδοσης των δρόμων απλά στους πιο φανατικούς μιλιτάντηδες) αλλά προτείνει πως οποιοδήποτε απλό αμάλγαμα του σύγρονου “δεξιού λαϊκισμού” με τον παλιότερο φασισμό ίσως συσκοτίζει στον ίδιο βαθμό που διαφωτίζει. Και πολιτικά, τουλάχιστον όσον αφορά την αντικαπιταλιστική πολιτική, ίσως να είναι και αυτοκατατροφική.

Οι νέοι εξουσιαστές προσφέρουν σ’ αυτούς που αφανίζονται από τον παγκόσμιο και χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό μια μισοαντίδραση. Όσο ψευδής κι αν είναι, αυτός ο λόγος συγκινεί εκείνους που είναι καταδικασμένοι να περισσεύουν από τα μετατοπιζόμενα κέντρα και μοντέλα εμπορευματικής παραγωγής. Και αν ολοκληροι πληθυσμοί βλέπουν στον έλεγχο της κρατικής εξουσίας ένα μέσο για να αντιμετωπίσουν τις αβεβαιότητες και τους φόβους τους, αυτό συμβαίνει επειδή το Κράτος παραμένει ένας πρωταρχικός παράγοντας στην κατασκευή του “νεοφιλελεύθερου” καπιταλισμού, άσχετα από το πόσο ο τελευταίος το δυσφημεί ιδεολογικά. Ότι ένας Ορμπάν, ένας Ερντογάν, ένας Τραμπ, ένας Μπολσονάρου μπορούν να ανέλθουν στην εξουσία αυτό συμβαίνει, εν μέρει, εξαιτίας της τεράστιας αποτυχίας των αντικαπιταλιστικών κινημάτων να ανταποκριθούν διαφορετικά και ριζοσπαστικά στις ίδιες αυτές ανησυχίες. Και, πιο θεμελιωδώς, εξαιτίας της αποτυχίας αυτών των ίδιων κινημάτων να δουν ότι οι κοινωνικές σχέσεις που γεννιούνται από τον σύγχρονο καπιταλισμό είναι οι ίδιες φασιστικές, με άλλα λόγια, όλο και μεγαλύτερα τμήματα του ανθρώπινου πληθυσμού υποβιβάζονται σε απλή επισφαλή επιβίωση (ακόμα κι αν εργάζονται) ή καθίστανται άχρηστα και πλεονάζοντα (και δεν μπορούν να κάνουν κάτι καλλίτερο από το να πεθάνουν). Ο φασισμός της εποχής μας είναι μια βιοπολιτική εντατικής αφαίμαξης της ενέργειας της ζωής παντρεμένη με μια νεκροπολιτική έκθεσης στον θάνατο⁶. Ο αντιφασισμός δεν μπορεί, συνεπώς, παρά να είναι αντικαπιταλισμός. Να τον περιορίζουμε σε αντιδιαδηλώσεις ενάντια στην παρουσία των σημερινών “καφεχιτόνων” και μελών της Κου-Κλουξ-Κλαν σημαίνει να συνεισφέρουμε στον πολλαπλασιασμό των φασιστικών μορφών ελέγχου.